Аргунова Евдокия Гаврильева кэпсээнэ

Мин Аргунова Евдокия Гаврильевна 1932 сыллааха тохсунньу 7 кунугэр Мэнэ – Ханалас улууЬун Мооруктай нэьилиэгэр Аргуновтарга улахан о5оннон торообутум. А5ам Аргунов Гаврил Денисович1907сыллаахха Алтан нэьилиэгэр Нээнистэргэ бэьис озонон тереебут. Кыра уерэхтээх. Маннай Ача артыалга киирбит кэлин холкуоска биригэдьиирдээбит. 1937 сыллаахха Абалаах санаторийга завхоьунан улэлээбитэ, дьону эмтииргэ анаан бадарааны оргутан, сылаас бадарааны бэлэмнииллэрэ. Армияза маннайгы хомуурга 1941 сыллаахха от ыйын 29 кунугэр ынырыллыбыт. Убайа Дьегуер этэринэн быраатым саха саарына мындыр этэ. Ленинградскай уобаласка сэриилэьэ сылдьан сураза суох суппут. Ийэм Аргунова (Солдатова) Мария Прокопьевна 1917 с. т. Абалаах санаторийыгар танас сууйааччынан улэлээбитэ. Танаьын Суола урэ5эр сатыы баран, баанньык оттон, оргутан илиинэн сууйара. Танаьын о5уьунан таьаллара. А5ам Абалаахтан сэриигэ барбыта. Мин, быраатым Проня, балтым Шура буолан сыыр урдугэр туран, азабыт со5ото5ун сэриигэ барарын атаара коро хаалбыппыт. Ийэбит бу кэмнэ танаьын сууйа сылдьар этэ. Биьигини куьун эьэбит Денис Холболоох ферматыгар туун иччитэх тон дьиэ5э хааллартаабыта. Онно ийэм доярканан, онтон оскуолаза улэлээбитэ. Оччолорго мин оскуола5а уорэнэ иликпин. 1942 сыллаахха сут сыл буолбута. Сайын киьи кыайан хаампат гына тоомпор (улахан, кыра аьыынка) биир туун биир алааьы сиирэ. От-мас тута хагдарыйан иьэрэ. Ол аьыынкалары танаьынан мунха оностон дирин дьаама5а туьэрэн комоллоро. Азам сэриигэ барарыгар ийэм оьо5остоох хаалбыта, уол озо торообутэ. 11 сааспар Бутэйдээххэ оскуолаза уорэнэ бардым. Попова Елизавета (Анна Власьевна эдьиийигэр), Буотурдээххэ олорон уорэммитим, кинилэр бэйэлэрэ о5олоро суох этэ. Сарсыарда эрдэ туран, ынахтарын ыан баран, оскуолаза уерэнэ барарым. Кунус оскуолаттан кэлэн баран, ынахтарбын ыырым уонна бурдук тардаммын лэппиэскэ онорорум. Елизавета ыалдьан оронно сытара, онон Буотургэ комолоЬебун. Ити гынан икки эрэ кылааьы уорэммитим. Ийэм Курдьэх ферма5а ыанныксытынан улэлиир этэ. Мин оскуолаттан бутэн, улахан киьи буолан, ийэбин кытта тэннэ тугу барытын улэлиирим. Иккилээх уолбут хоргуйан олбутэ. Куннэ киилэ анара халбыыр уут биэрэллэрэ. Кыахтаах ыалга улэлээммит аьыыр этибит. Сэрии кэмэ буолан, Курдьэххэ улахан анара дьахтар, эмээхсин-о5оннор, о5о-уруу эрэ бааллара. Элбэх киьи, озо хоргуйан олбутэ, аьыынка тугу да хаалларбат этэ. 1948 сыллаахха куьун туорт ыал буолан Бутэйдээхтэн Аммаза сатыы ынахтарбытын уурэн кыстыы бардыбыт. Ол куьун баран иьэн Амма урэзин тонорун кэтэьэн урэх аттыгар хаста да хоммуппут. Ерус турбутун кэннэ Аммаза кыстаабыппыт, саас тоттору Бутэйдээххэ костубут. Мин ити са5ана 16 саастаахпын, тиийэн бурдук ыЬыытыгар улэлиирбит да, бурдукпутун аЬынка ситэ ууннэрбэт этэ. 1949 с. от, ас суо5уттан, сэттиэ буолан аттарга, о5уска малбытын, улэ5э туттар тэриллэрбитин тиэйэн Бэстээ5и паромунан туораан, Горнай оройуон Ма5араЬыгар тиийдибит. НэЬилиэк аттыгар баар дул5алаах сири анаабыттарын оттоотубут, ол кэннэ ыраах, кута сиргэ от эбинэ тиийбиппит, олоруохтаах ампаар дьиэбит урдэ, аана суох этэ. Ону оностон, биир ый оттоотубут. Сирбит уулаах, сииктээх буолан суеЬу тириитинэн атахха кэтэр эмтиирэ оностон, оттуурбутугар кэтэн быыЬанарбыт. КиэЬэ кэлэн сарсыарда кэтэрбитигэр хатан хаалбатын диэн эмтиирэбитин ууга уган хонор этибит. Оттоон бутэн, куЬуеру, атырдьах ыйын бутуутэ дойдубут диэки теннен истибит. Айаннаан куоракка тиийэрбит икки биэрэстэ курдук хаалбытын кэннэ, утары Бутэйдээхтэн дьонум, ийэм, балтылаах бырааппын илдьэ, барыта уонтан тахса суеЬу керееччу дьахталлар (сэриигэ баран елбут саллааттар кэргэттэрэ, оччотоо5у ыарахан олох охсуутуттан тулаайах хаалбыт дьахталлар) уонна эмиэ биир соччо оскуола саастаах о5олор уерэммэккэ Горнай диэки суеЬулэрин уурэн, малларын о5ус соьор тэлиэгэтигэр тиэйэн иЬэллэрин керустубут. Мин ийэм аа5ы керен олус кыЬыйдым, то5о кэллин диэн ыйытабын. СубэлэЬэн мунньахтаатыбыт, ол тумугэр бары теттеру теннер буоллубут. Ма5араска оттоспут дьонтон иккитэ Бутэйдээхтии турдулар. БиЬиги хаалбыттар Кэнкэмэ5э хоннубут. Онтон суеЬулэрбитин уурэн, кэнниттэн батыьан, иккилии кеЬу айанныы-айанныы сиргэ, ыалга хоно-хоно уьун айаны айаннаан, Бэрдьигэстээххэ тиийэн Эбэ5э хонон баран, Кировскайга тиийдибит. Ынахтарбытын далга хаайан, аЬатан, олохтоох доярка дьахталлар ынахтарбытын ыатылар. БиЬиги кулуупка хоннубут, кыра ба5айы дьиэ, кэлин умайбыта ол дьиэ. Кулуупка Кириллов Уйбаан кэргэнэ Ааналыын олороллоро, биир уоллаахтара (Уйбаан буолуо, бука). Тиийэн бурдук тардар суорунабытын илдьэ сылдьабыт, бурдук тардан лэппиэскэ мэЬийэн, Дьячковская Анна Ивановна дьонугар тахсан, оЬоххо буЬаран сиэтибит. Айаммыт тухары бурдукпутун суоруна5а тардан лэппиэскэ оностон ыалга хоннохпутуна утэЬэ5э уелэн кемулуеккэ сыЬыаран буЬаран сиирбит, аара сиргэ хонор кэммитигэр кулуЬун уотугар буьарынан сиэн абыранарбыт. Ааныс оччолорго кыра кыыс дьонугар кемелеЬен ынах ыыра. Онтон салгыы аны, айаннаан Тугэнэ5э тиийдибит. Аара (сир аата надо) суеЬу аЬыыр отун булбакка, арыыга хоннубут. Тугэнэ5э тиийэн, Андреев Дьаакыптаахха ус хоннубут. Оччолорго Дьаакып армияттан кэлэн биригэдьииринэн улэлиирэ. Дьиэ5э Дьаакып ийэтэ, а5ата, балта Варвара (кэлин Кардашевскай Егорга кэргэн тахсыбыта) бааллара. Дьаакыптаах суурэн-кетен, кемелеЬен абыраабыттара. Хаар туЬэн, тэлиэгэбит оннугар сыар5а оноЬуннубут, хомуннубут. Ол кэннэ айаннаан, Мананыга тиийэн ферма5а хоннубут. СуеЬулэрбит алааска киирэн аЬыыллар, хомуйан, аара аЬата-аЬата айанныыбыт. Тиийэр ба5аттан, биригэдьиирбититтэн хаьан тиийэрбитин сураЬан тахсабыт, дьинэ кини хантан билиэй, бэйэбит киЬибит буолла5а... Айан суола кыара5аьа, систэрэ уЬуна, олус ыарахан айан буолбута. Кэптин ар5аа еттунээ5и ферма5а суеЬулэрбитин хоннордубут, бэйэбит кулуупка хоннубут. Сарсыныгар суеЬулэрбитин учаастакка илтилэр, мин ийэбинээн, балтылаах быраатым уонна биир от тиэйээччи киЬилээх суеЬулэрбитин илдьэ Куудукка аастыбыт. Аара, Хатыннаах диэн сиргэ ферма5а хоннубут. Куудукка тиийэн хонон баран, салгыы туерт кестеех сиргэ аара хонон тиийдибит. Онно Кубаров Афанасий а5атын аахха тиийдибит. Икки биэрэстэ курдук тэйиччи сиргэ тиийэн эргэ хотон оннугар, истиэнэ туруоран, хотон туттубут, сыЬыары бала5аннаах. СуеЬу сылааЬа биэрэр буолан уонна быстах кэмнэ буолан, кыра, дьо5ус да буолан, бала5аммыт хата, сылаас бе5е этэ. Биир оронно туерт буолан утуйарбыт. Кэлин билбитим, Бутэйдээхтэн Куудукка диэри ыарахан айаммыт устата 60 кес (!) эбитэ уьу. Бачча уЬун, ыраах айаны уксэ о5о, дьахтар аймах сатыы хааман, о5устаах атынан айаннаан тиийбиппитин санаатахха, олус да ыарахан эбит… киЬи сатаан да санарбат буола хараастар кэмнэрин ааспыт эбиппит… СааЬыары, урэх уута киирэ илигинэ, теттеру Хатыннаахпытыгар кеЬен кэллибит. Онтон аны Кэптиннэ кэллибит, суеЬулэрбитин далга хаайан турабыт. СуеЬубут аччыгый анаарын Кэптиннэр от атыытыгар диэн тутан ыллылар. Биьиги ытаЬыы-соноЬуу бе5е буоллубут да, хайыахпытый.. Ордубут суеЬулэрбитин уурэн Соло5он аттынан барбыт уЬубут, КыЬыл колхоз бэтэрээ еттугэр УЬун урэх диэн сиргэ тиийэн сааЬаатыбыт. Ынахтарбыт тереетулэр. Ол кэннэ Бэрдьигэстээх таЬыгар Куех дул5а диэн сиргэ сайылаатыбыт. 1950 сыл сайыныгар Мэнэттэн кэлбит суеЬу керееччу биир дойдулаахтарым бары теттеру Бутэйдээххэ бардылар. Балтым Александра, быраатым Прокопий эмиэ барыстылар. Мин оЬо5остоох ийэбин кытта иккиэн эрэ Куех дул5а5а хааллыбыт. Аны барбыт дьон оннугар Бутэйдээхтэн суеЬу керееччулэр, отчуттар диэн уонча киЬи кэлбиттэрэ. Отчуттарбыт Кировскай сиригэр Хаахынайдаах анараа еттугэр Мээнэ5э, Суунэ5э оттуу бардылар. Ийэм Бэрдьигэстээххэ о5олоно хаалбыта. Мин суеЬу керееччулэри кытта суеЬулэрбитин уурэн, Суунэ5э кыстыы бардыбыт. Ийэм кыыстаммытын кэннэ, сотору Бутэйдээххэ илтилэр. Баран иЬэн ийэм сыыстаран тымныйар, итиэннэ ер ыалдьан кыра кыыспыт сэттэлээ5эр ийэм барахсан кун сириттэн курэммитин туьунан олох хойут, ыал буолан олорон истибитим. Оттон били кеске сылдьыЬан баран теттеру Бутэйдээххэ тиийбит дьоммутуттан айанныт уонна кыстаабыт кэмнитигэр сиэбит иэскит диэн суеЬулээхтэртэн суеЬулэрин, дьиэлээхтэртэн дьиэлэрин тутан ылбыттар диэн олус хомолтолоох сура5ы истэн хараастыы бе5е буолбутум… Эчи абатын, кыьыытын… Дьинэр, айаннытыгар диэн биир да харчы керуллубэтэ5э да, биэрбэтэхтэрэ да5аны… Мин дьонум, быраатым уонна икки балтым аба5абыт Аргунов Иннокентий Гаврильевичтаахха энээрдэЬэн олорбуттар этэ. Кэлин быраатым Прокопий оскуоланы бутэрэн баран, АЬыма5а кэлэ сылдьыбыта. Ол эрэ кэннэ учугэйдик билсэн барбыппыт, ол иннинэ сурук да суруйсуу суо5а буолла5а, урэх баьыгар олорбут дьон. Онтон балтым Александра Тенулугэ 8-10-с кылааска уерэммит эбит, онтон Москва5а уерэнэ барбыт этэ. Ол уерэнэ сылдьан АЬыма5а кэлэн барбыта. Онтон биЬиги, Суунэ5э барбыттар, урэх уута киирэ илигинэ Седуеччуйэ алааьыгар сааЬыыр буоллубут. Онно тиийиибитигэр, "Мэнэттэн Чууйэлэр кэлэн кыстаан бардылар" диэн кэпсээннээх тоЬуйбуттара. Биир дойдулаахтарым суеЬулэрэ ырыганнаан, ыарахан кыстыгы туораан, дойдуларыгар барбыттарын кэннэ кэлбит эбиппит. БиЬиги хас да5аны буолан Павлов Буетурдээххэ олорорбут. Биир кун Буетургэ колхоз суотчута диэн эдэр уол кэлэ сырытта. Ол уол миигин керер да керер, мин эмиэ кинини керебун да керебун. Чэй кутан, ас бэлэмнээн аьаттым. Барбытын кэннэ сурук хаалларбытын биэрдилэр. Оннук биэс кун сурук суруйустубут. Ол са5ана Оленов Денис биригэдьииринэн улэлиирэ, сурукпутун кини таста. Ити колхоз суотчута уол Данилов Иннокентий Петрович этэ. Онтон дьонум Бутэйдээххэ барар буоллулар, мин кинилэри сайыЬан ытыы хааллым. Тахсан атаарарга танаспын да танныбакка буола сатыыбын, хомойон-хоргутан. Лекует эмээххинэ тоойуом танын диир. Бутэйдээхтээ5и дьонум баран да иЬэннэр, тиийэн да баран, таах илдьэ кэлбэккэбит, хайдах олороро буолла дииллэрэ уЬу. Ол кун, дьоммун атаарбытым кэннэ, Киэсэ Кировскайтан 1 киилэ испиир а5алан, дьонун аЬатта, онтон иккиэн Таастаахха хара аты мэнэстэн кини тереппуттэригэр, Буетуччээннэргэ били аьыттан 1 суотайы ордорон илдьэ бардыбыт. Дьонум чугаЬаатылар диэбитигэр, аттан туЬэн сирэйбин сууннум. Онно алта доярка эмээхсин бааллар. Колхоз председателэ киЬи ХааЬах кэргэнэ Аана, Света эмээхситтэр, Буетуччээн ийэтэ Балбаара, хотунум, Киэсэ ийэтэ Дарья Саввична бааллара. Буспут куобах этин таьааран, тэриэлкэ5э, иьиккэ буолбакка, остуолга уурталыыллар эбит эмээххиттэр. Хайдах-хайдах аЬыылларый дии санаабытым. Оннук биир ый Буетуччээннэргэ сайылаан, дайаарка дьахталларга олорон, дьэ, киьилии аьаан, уойдум. Ону хос эбээбит Балбаара эмээххин Даарыйаттан кийииккин то5о улэлэппэккин диэн ыйытар эбитэ уьу. Онуоха Даарыйа себулээбэккэ, кыыьырара, тугу гыннараары гыннын диэн этиьэллэрэ. Биир ый ааспытын кэннэ колхоз тойотторо кэллилэр, тугу гына5ын, оттуугун дуу, дайааркалыыгын дуу диэн ыйыттылар. Ити 1951 сыллаахха этэ. Онуоха мин дайаарка5а себулэстим, уонна дьэ улэ бе5е5е туЬэн, кэьэйдим. Куннэ ынахтарбытын 4-тэ ыырбыт, 3 доярка ына5ын ыыбыт. Аны куннэ 4-тэ илиинэн уут эрийэбит. Утуктуу-утуктуу улэлиибит. Арыытын кыынньаран, уулларан тоноробут, ону мунньан о5уьунан тиэйэн Хаахынайдаахха илдьэбит уонна тыынан туораан илдьэн туттаран, булууска угарбыт. Оннук сайылаатыбыт. Аны хонтуруолунай ыам ыыт да ыыт буолаллар, бэрэбиэркэ бе5е. А5ыйах кэмнэ сынньаныах курдук этим, онуоха биригэдьиирбит Кугас Маарыйа тойон ойо5о буолан туескэр силлэнэ-силлэнэ олоруон дуо - от тиэйэ бар диэтэ. Уонна о5ус уонна сыар5алаах ат биэрдиэр. Онон от тиэйэ барар буоллум. О5ус, ат миинэ, келуйэ уеруйэхпин. Ый анара курдук Уолбут диэн сиртэн суеьугэ от тиэйэр этим. Кэргэним от нуемэрэ биэрэр этэ, ону от нуемэрин кердеен алааьы биир гына кэрийэр этим, аппын, о5успун сиэтэ сылдьабын. Танас-сап мелтех, сылайар да этим. Оннук сайылаан, куьунугэр аны Маар диэн сиргэ (Хатырыктаах аттыгар баар) саЬыл керееччунэн улэлии бардыбыт. Аргунов Александр Николаевич кэргэнинээн уьуебут. Елексеес тойон. СаЬылбыт теруех бе5ену биэрбитэ. Балык бе5е сиэтэн, Хаахынайдаах балыгынан аьатарбыт, аны булт, колхозтан эт бе5е, куобах бе5е кэлэр этэ. Колхоз куоба5ы тутара, саЬылга биэрэргэ диэн. Биьиги биир да собону сиэбэт этибит, эт унуо5ун эмиэ, Елексеес ойуурга состорор этэ, кытаанах киьи этэ. Маарга Оленов Николай эдьиийэ Ыстапаанньа эмээххинниин олороллоро уонна биэс саастаах Ньукулай кыыьа Илииьэ кыыс бааллара, бары бииргэ уонна биьиги саЬыл улэьиттэрэ уьуен Елексеес эмээххининээн, мин Киэсэбинээн саЬыл хоьугар олоробут. Киэсэ еребуллэргэ эрэ кэлэн барар. Маарга ол биир дьиэ баарыгар бары бииргэ суулаьан олорорбут. Ол улэлии сылдьан 1952 с. от ыйыгар бастакы о5обутун о5оломмутум, булуустаах ампаарга, Ыстапаанньа эмээххин о5онньорбунаан тереппуттэрэ. Куьунугэр Кыныдахха кеьен кэллибит (Хаахынайдаах сирэ). Дайааркалаан бардым. 1954 с. аны иккис кыыспын тереетум. Биир ый дуу, балтараа ый буолаат эмиэ улэ5э тахсарым. 1960 с. диэри Хаахынайдаахха улэлии-хамныы олордубут. Хаахынайдаахха колхоз председателэ Яковлев Константин биьиэхэ бэйэтэ олорбут дьиэтин биэрбитэ. 1960 с. АЬыма5а кеьен кэллибит. Кэргэним инники кэлэн Хаахынайдаахтаа5ы дьиэбитин кеьерен а5алан туппута. Онтон мин икки о5обутун илдьэ кеьен кэллибит. АЬыма5а анны Маайа тереете. Оччолорго сана дьиэ биир да суох. А5ыйах эргэ дьиэ баара. Кириллов Уйбаан, Дьарааьын сана дьиэ тутта сылдьаллар этэ. Биьиги дьиэбит турар сирэ барыта ыар5а талах, дул5а сир этэ. Онтон утуу-субуу колхозтар холбоЬон Аьыма5а кииннэнэн беьуелэк буолан, дьон-сэргэ бе5е буолта. Биьиэхэ кэлээппитин кытта Павлова Фекла кэргэнэ елен, о5олорунаан, тулаайах хаалан аьынаммыт, биЬиэхэ дьукаах олорбуттара, балыыьа5а остуораьынан улэлээбитэ. Мин дояркалыырым, Киэсэ суотчуттуура. Кэлин Атамай совхоз тэриллибитэ. Киэсэ партиялаах этэ, партийнай мунньах бе5е буолара, нэЬилиэктэртэн киирии-тахсыы бе5е, киЬи бе5е биьиэхэ хоноро. Хас да сыл дояркалаатым, онтон ус сыл сибиинньэ кердум. Биэс буолан улэлээбиппит - Дьяконова Анна, Аргунова Моотуона, Слепцова Тамара уонна биригэдьиирбит Попова Анна Потаповна этэ. Сибиинньэ теруех бе5е биэрбитэ. Суус сибиинньэ5э тиийбитэ. Олус учугэйдик улэлээбиппит. О5олорум дьааЬыла5а, детсакка нэдиэлэлээххэ сылдьаллара. Онон иккиэн тигинэччи улэлиирбит-хамныырбыт. Онтон тохсус о5обун о5олонон баран, дояркалаан буппутум. Оскуола5а остуораьынан киирбитим. Онтон оскуола остолобуойугар улэлээбитим. НэЬилиэк о5олоро уерэнэ кэлэллэрэ. О5о бе5е, 60-70 о5ону аьатарбыт. Дьиэм улэтэ, кэтэ5им, сууруунэн сылдьарым. Онтон детсакка повардаабытым, балыыьа5а 3 сыл остуораьынан, ол кэннэ ма5аьыынна 10 сыл улэлээммин пенсия5а тахсыбытым. Бу тухары 11 о5ону теретен, кэргэним барахсан 1990 с. олохтон туораабыта. 1993 с. бастакы Президент М.Е. Николаев илиититтэн «Ийэ5э махтал» бэлиэни ылбытым. О5олорум бары ыаллар, тереебут улуустарыгар олороллор, тыа хаьаайыстыбатыгар, олох араас эйгэтигэр ситиЬиилээхтик улэлии-хамныы сылдьаллар. Билигин барыта 34 сиэн, 20-чэ хос сиэн эбээтэбин. Ойор-тэбэр о5о саас диэни билбэтэх сэрии тулаайа5а, оччотоо5у кыьар5аннаах уустук кэмнэри, сут-кураан дьыллары эт хаанынан, ейунэн-санаатынан билбит о5о киьи чараас санныгар уйан, олох охсуутунан Мэнэттэн Горнайга сатыы тиийэн, онно дьыл5а хаан ыйаа5ынан оло5ун аргыьа Данилов Иннокентий ПетровиЬы керсен, о5о-уруу тэнитэн Герой ийэ Евдокия Гаврильевна быйыл 85 сааЬын туолла. «Ыарахан олохтон доруобуйам учугэй буолан испэтэ биллэр». Евдокия Гаврильевна балта Александра-Куерэгэй Москва5а уерэнэ сылдьан омук уолугар кэргэн тахсан билигин исландия5а олорор. Талба талааннаах художник, ырыаьыт, тереебут Сахатын сирин культуратын тас дойдуга билиьиннэрэ, тар5ата, улэлиир-хамныыр. Александра-Куерэгэй 4 о5олоох – 3 уол, 1 кыыс, 3 сиэннээх, 1 хос сиэннээх. 1994 с. балтыбар Александра-Куерэгэйгэ Исландия5а Софья Дмитриевналыын иккиэ буолан бара сылдьыбытым. Икки нэдиэлэ буолан кэлбитим, ити кэмнэ Куерэгэй доруобуйата мелтуу сылдьар кэмэ этэ, терут аьыттан кетер этэ, собо, эт ас илдьибиппэр уеруу бе5е… Быраатым Прокопий Горнайга иккис кэлиитигэр Аьыма кыыЬын кэргэн ылан Бутэйдээ5эр барбыттара. 3 уол, 2 кыыс о5олордоохтор, 10-тан тахса сиэннээхтэр, 1 хос сиэннэннилэр. Кыра кыыс Люба 5 о5олоох, бары ыаллар, 10-ча сиэннээх. Бары этэннэ олороллоруттан уерэбин.