Айыы - куһаҕана элбэх тыл

Айыы диэн тыл элбэх өйдөбүллээх, олортон биир эрэ үчүгэйдээх уонна элбэх куһаҕаннаах тыл.

Саха тыла олус былыргы төрүттээх, атын омуктар тылларынааҕар уһун үйэлээх. Саха тыла олус былыргы, дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбитин хас биирдии дорҕооннорун суолтата тыл өйдөбүлүгэр сөп түбэһэрэ быһаарар.

«Ай» диэн тылы аҥардастыы үчүгэй курдук санааһын сыыһа. Ханнык баҕарар киһи баһын иһигэр араас санаата элбэх, үчүгэйи үгүстүк саныыр буоллаҕына, куһаҕаны, арааһы эмиэ саныыр, айар, сорохтор куһаҕаны анаан-минээн айан оҥороллор, онуоха эбии саҥаны айаары сыыһа-халты туттунан кэбиһииттэн куһаҕан быһыылар эмиэ эбиллэллэр. Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара билигин, төһө эмэ сайдыылаах демократия олоҕор кэлэн да истэхпитинэ, суох буола иликтэр. Киһи майгына икки өрүттээҕин сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын «ай» диэн сахабыт тыла, киһи баһа биирин курдук, биир, соҕотох буолара эрэ оҥорор быһыыларын таба быһаарар.

«Ай» диэн аан бастаан киһи санаатын күүһүн быһаарарынан бэйэтэ икки өрүтүн, ол аата үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу иҥэринэ сылдьар тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыытын эбиллиитин түмүгэр үөскүүр «айыы» диэн тыл, киһи саныыр санаатын илэтигэр оҥорон таһаарыытын бэлиэтииринэн, биллэрэринэн куһаҕан өттө баһыйар өйдөбүллэнэр, ол аата бу тыл куһаҕана ордук элбэх, биирдэ эмэтэ туттуллар, сэрэхтээх, куһаҕан тылга кубулуйарын «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта баара биллэрэр.

«Ай» диэн тыл киһи санаатыгар оҥорон көрөрүн быһаарар, онтон «айыы» диэн тыл, киһи бу санаата быһыыга, дьайыыга кубулуйуутун, илэтигэр оҥоруллуутун, ол иһин куһаҕан буолан хаалара элбиирин бэйэтин дорҕооннорунан көрдөрө сылдьар.

Айыы диэн тыл таба өйдөбүлүн сахалар нуучча тылын баһылаан өйдөрүн-санааларын буккуйа илик кэмнэригэр суруллубут «Словарь якутского языка» диэн саха тылын сүмэтин, өйүн-санаатын түммүт улахан, үс туомнаах Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахпытына ордук табатык өйдөнөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл туттулла сылдьар өйдөбүлэ маннык эбит:

1. всякий противный принятым правилам, обрядам, обычаям, законам и религии поступок, вина, проступок, преступление, прегрешение, согрешение, грех; соблазнь, искушение. (буруй-хара); (айыыта суох)- без вины; (айыы-хара)- темные дела;

2. дурные последствия, наказание, страдание;

3. айыыбын – (о, грешно! о, грех мой). (1,57 столб.).

Э.К.Пекарскай бу үлэтигэр «аньыы» диэн тыл суох. Саха дьоно таҥараны итэҕэйэр эрдэхтэринэ айыы диэн тыл үксүгэр куһаҕан өйдөбүлүнэн табатык туттулларын, “грех” диэн нуучча тылын өйдөбүлүгэр сөп түбэһэрин Э.К.Пекарскай бэлиэтээн суруйбут.

Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл киһи оҥорбот быһыыларын оҥорууну көрдөрөрүнэн куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит. Айыы диэн тыл ити, куһаҕан өйдөбүлэ билигин да уларыйар кыаҕа суох, куһаҕанынан син-биир сылдьар. Ханнык баҕарар айыыны оҥоруу киһи оҥорор быһыыларын, сиэри таһынан барыы, урут оҥорулла илик быһыы буолар.

1968 сыллаахха тахсыбыт «Русско-якутский словарь» сахалыы «Айыы» диэн тыл нууччалыы «Грех» диэҥҥэ сөп түбэһэр диэн быһааран суруйбута. (2,118).

1994 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта» «айыы» диэн тыл икки утарыта турар, үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕин таба быһаарар этэ. (3,16). Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл суох.

2004 сыллаахха таһаарыллыбыт «Саха тылыгар көмө тылдьыкка» «айыы» диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ ордук чуолкайдык быһаарыллар. (4,9). Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл эмиэ суох.

Саҥа 2008 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар» «айыы» диэн тыл икки утарыта өйдөбүлүн иҥэринэн сылдьара, куһаҕаны оҥорууну холбуу быһаарара суруллубут. (5,32). Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл букатын да суох.

Билигин бары олоҥхолорго кэпсэнэр кэмнэргэ саха тыла ордук сайдыылаах, толору этэ диэн олоҥхолору үөрэтиигэ турунан сылдьабыт. Сурукка киирбит олоҥхолорго «айыы» диэн тыл икки утарыта өйдөбүлүнэн табатык туттуллар. Олоҥхолорго «аньыы» диэн тыл эмиэ суох. Оччотооҕу кэмнэртэн ыла саха тылыгар айыы диэн өйү-санааны быһаарар тыл соҕотох этэ. Ону сэбиэскэй кэмҥэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр буккуйбуттарын билигин да салҕаан иһээччилэр бааллар.

Саха тылын бары мунньуллубут тылдьыттарыгар айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕэ бэлиэтэнэн, сурукка киирэн сылдьаллар. Онтон «аньыы» диэн тыл сахаларга суох. «Ан» диэн төрүттэн өйү-санааны быһаарар тыл төрүт үөскүүр кыаҕа суох. Арай анаа, аны, анал, анньыы диэн өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох тыллар үөскүүллэр. «Ын» диэн ыгыллары биллэрэр дорҕоон өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох дорҕоон буолар. Сахаларга «аньыы» диэн тыл баар диэн сымыйанан була сатаан этэ сылдьары тохтоторго сөп буолла.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар булан киллэрэ сатыыр «аньыы» диэн тыллара дорҕооннорун тутулуктарынан өйү-санааны быһаарар тыл буолара сатаммат, кыаллыбат даҕаны. Өйү-санааны быһаарар тыл хайаан даҕаны хамсааһын, уларыйыы баарын биллэрэр «ый» диэн дорҕоонноох буолуохтаах. Оччоҕуна эрэ өйү-санааны быһаарара табыллар, өй-санаа баарын, хамсыырын, уларыйарын биллэрэр кыахтанар.

Сэбиэскэй былаас саҥаны айыы үчүгэй диэн оҕолору үөрэтиигэ сыыһа суолу тутуспута өр кэмҥэ аһара баһылаабытыттан айыыны оҥоруу, урукку олоҕу тэпсии өйө-санаата сайдыбыта. Оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна учууталлар эстибит сэбиэскэй былаас саҥаны оҥоруу, айыы үчүгэй диэн үөрэҕин салҕаан иһээччилэр, сахалыы өй-санаа үөрэҕин халытааччылар буолаллар. Ол кэмҥэ айыы диэн тылынан үчүгэйи, онтон «аньыы» диэн сымыйа тылы булан куһаҕаны эттэхпитинэ, өй-санаа үөрэҕэ оннун булар диэн сыыһа санааҕа киирбиттэрин билигин даҕаны салҕаан иһэллэр. Сахаларга «аньыы» диэн тыл баар диэн сымыйанан була сатаан этэ сылдьары тохтоторго сөп буолла.

Таҥараларын, итэҕэллэрин оннугар түһэрэн кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥоруохтарын баҕарар үлэһит дьону, төрөппүттэри балаһыанньаларынан туһанан маннык сиэрэ суох албынныы сылдьыы диэн табыллыбат, сиэрэ суох быһыы буолар. Ханнык эрэ кыра оҕону сымыйанан этэн биирдэ эмэ албынныахха сөп буоллаҕына, үөрэҕи-билиини баһылаабыт саха дьонун уһуннук албынныыр кыаллыбат.

Айыы диэн тыл дьиҥнээх ис хоһоонун билбэттэриттэн ырбаахыга араас сиэп, бытырыыс тигээччилэр, ырыа-хоһоон айааччылар, биир эмэ саҥа тылы булааччылар, туох эмэ дуоннааҕы, олоҕу уларытары айбыт курдук сананыыларыттан, айыы үчүгэй диэн этэллэрин итэҕэйимиэххэ. Маннык дьон олоҕор кыра да уларыйыылары киллэрбэт айыылар, кыра айыылар диэн былыр-былыргыттан ааттаналлар уонна биллибэтинэн-көстүбэтинэн үгүс дьон бары оҥорор быһыыларыгар киирсэллэр.

Улахан айыы диэн киһи олоҕун тосту уларытар саҥаны айыылар ааттаналлар уонна киһи быһыылаах дьон оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр. Оҕо айыыны оҥорон чараас мууска киирэн ууга түстэҕинэ, үөһээ ыттан баран суулуннаҕына, суоппар абаарыйаҕа түбэстэҕинэ, тутуу үлэһитэ тутууну хаачыстабата суох оҥордоҕуна улахан айыылар үөскүүллэр уонна бары кэриэтэ куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Айыы үчүгэй диэн этииттэн дьон билбэттэрин оҥоро сатыылларыттан куһаҕан быһыылар элбииллэр.

Айыы буолуу диэн киһи өлөн, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара суох буолан, арахсан, Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ биирдэ кэлэр. Өй-санаа уларыйбат турукка киирдэҕинэ, киһи өйүттэн-санаатыттан араҕыстаҕына, туспа баран Yөһээ дойдуга таҕыстаҕына атын өйдөртөн-санаалартан уратытынан, олорго тэҥнэспэтинэн туспа айыы буолан сылдьар кыахтанар. Былыргыны суруйааччы Сэһэн Боло айыы-үөр буолар диэн суруйбута өлбүт киһи өйө-санаата уларыйыытын таба быһаарар. (6,313). Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини айыы буолууга ыҥырыы сиэргэ баппат быһыы буолар. Бу ыҥырыы «Өйүҥ көттүн!» диэн ыҥырыыга тэҥнэнэн киһи сирдээҕи олоҕо кылгыырыгар тириэрдиэн сөп. Билигин эдэрдэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээһинэ айыы үчүгэй диэн этииттэн улахан тутулуктаах.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ айыы киһитэ буолуҥ диэн ыҥыра сатыыллара элбээтэ. Бу дьоммут сахалыы өй-санаа тутулуктарын билбэттэриттэн айыы диэн куһаҕана элбэх тылы биир үтүө тылбытыгар, киһи диэҥҥэ аҕалан сыбыы сатыыллар. Айыы киһитэ диэтэхтэринэ өйө-санаата ситэ тиийбэт, салгын кута хайы сах Yөһээ дойдуга көппүт киһини этэллэр. Бу киһи өйө-санаата тиийбэтиттэн сирдээҕи олоххо соччо сөп түбэспэт буолбутун, Үөһээ дойдуга барара чугаһаабытын чопчу ыйан итинник этиллэр.

Өй-санаа киһиттэн арахсан эрдэлээн, Үөһээ дойдуга көтүүтэ кырдьаҕас киһи түөһэйиитигэр тириэрдэр уонна биирдэ эмэтэ кэлиэн сөп. Салгын кута көппүт киһи кыра оҕотугар, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түһүүтэ түөһэйии диэн ааттанар уонна айыы киһитэ буолууга дьэ тириэрдэр.

Саха тыла иччилээх. Айыы диэн тылы элбэхтик туттар, улаханнык саҥарар дьон сотору кэминэн бу тыл куһаҕан дьайыытын бэйэлэрэ билиэхтэрин, оҕолорун, сиэннэрин үйэлэрэ кылгыаҕын сөп. Бу тыл дьайыыта улаатан, биллэн барыытыттан улаатан эрэр оҕолор оҥорор куһаҕан быһыылара элбээн иһэллэрэ тутулуктаах. Ол буолар тыл куһаҕан дьайыытыгар түбэһэн эрэрбит бэлиэтэ. Биһиги онтон сэрэтэ сатыыбыт.

Төрөппүттэр оҕолорун элбэхтик айыыны оҥорон иһэргэ үөрэтэн кэбистэхтэринэ сыыһа-халты туттуналлара, аһара бараллара үксээн оҥорор быһыылара куһаҕаҥҥа кубулуйара элбиир. Куһаҕаннык ииппит, үөрэппит оҕолоро сиэннэрин кыайан киһи быһыылаах буолууга ииппэтэхтэринэ, үөрэппэтэхтэринэ, бу аймахтар олох да эстиэхтэрин сөп. (7,18).

Туһаныллыбыт литература.

1. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. 1. Выпуски 1-4. Академия Наук СССР, 1958.- 642 с.

2. Русско-якутский словарь под редакцией П.С.Афанасьева и Л.Н.Харитонова. Москва: Изд-во «Советская энциклопедия», 1968.- 720 с.

3. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

4. И.К.Попов. Саха тылыгар көмө тылдьыт. Дьокуускай: Бичик, 2004.- 128 с.

5. Афанасьев, Петр Саввич. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 стр.

6. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 352 с.

7. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.