Айыылар уратылара

Айыылар араастара киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕыттан тутулуктаах.

Ай диэн киһи саҥаны айа сатыыр санаатын быһаарар тылга "ыы" диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн киһи саҥаны айыыны оҥорорун биллэрэр тыл үөскүүр. Киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан буолан тахсалларыттан айыы диэн тыл икки, утарыта өйдөбүллэнэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэринэн айыы диэн тыл үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэрин иҥэринэн сылдьар. Ол аата айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлэ хаһан да уларыйбат.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии субу кэмигэр эрэ сөп түбэһэр уратылаах. Атын кэмҥэ субу үчүгэй уларыйан куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалар. Сэбиэскэй кэмҥэ дьадаҥы буолуу үчүгэй диэн ааттана, бары салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн киэн туттар эбит буоллахтарына, билигин, ырыынак кэмигэр аны баай буолуу үчүгэй аатыран сылдьар. Дьон бары байа сатыыллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа бу курдук эргийэн биэрэр уратылааҕын билбэттэр. Ол иһин "аньыы" диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны туспа арааран ааттыы сатыыллар. Үлэһиттэр бу дьон албыннарыгар киирэн биэрбэттэр.

Сахалар дьон өйө-санаата тус-туспаларын, хаһан да маарыннаспаттарын, уратыларын былыр-былыргыттан билэн киһи өлөн өйө-санаата туспа бардаҕына, Үөһээ дойдуга тиийдэҕинэ айыы буолар диэн өйдөбүлү үөскэппиттэр. (1,71). Айыылар диэн инники олорон ааспыт көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара, билиилэрэ ааттаналлар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн айыылар эмиэ икки аҥы арахсаллар:

Бастакытынан, үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбут дьон өйдөрүн-санааларын ураты бэлиэтээн үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ анаан туттуллар.

Иккиһинэн, куһаҕаны, дьоҥҥо буортулааҕы оҥорбут дьон өйдөрө-санаалара хара айыы диэн ааттанан араарыллар уонна умнуллууга аналланар.

Өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын маннык икки аҥы араарыы Сиргэ, Орто дойдуга үчүгэй, туһалаах быһыылар элбииллэригэр, онтон куһаҕан, туһаны аҕалбат быһыылар аҕыйыылларыгар аналланар. (2,117).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУРИМЦ, 2006. - 88 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.