Айыылары харыстааһын

Айыылары харыстааһын диэн улаханнык айыы диэн этэн, ыҥыран аймаабат, үргүппэт буолуу ааттанар.

Үөһээ дойду өйө-санаата Орто дойдуга олорор дьон өйдөрүн-санааларын түүл көмөтүнэн салайар диэн этэр сахалар үөрэхтэрэ. Ол иһин Үөһээ дойду өйө-санаата үчүгэй, үчүгэйи оҥоруу диэки өттүгэр тардыстыылаах буоларыгар саха дьоно баҕараллар. Үөһээ дойду өйүн-санаатын харыстааһын үрүҥ айыылары харыстааһынынан ситиһиллэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн итэҕэл эмиэ икки өрүттээх. Бастакы, олоҕу баһылаан, сирдээн иһэр өрүтэ таҥара үөрэҕэ буолар, онтон иккис өрүтэ, былыргылар билиилэриттэн тутулуктаах өттө, үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Үрүҥ айыы итэҕэлинэн, былыргылар билиилэрэ аныгы олоххо суолтатын таба өйдөөн олоххо туһаныыны өйдөрүн-санааларын туппут, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр, улахан дьон дьарыктаналлара туһатын улаатыннарар.

Айыылар Үөһээ дойдуга олороллор диэн өйдөбүл сахаларга былыр-былыргыттан баар, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ куруук туһаналлар этэ. «Көхсүттэн көнтөстөөх» диэн этии киһи Үөһээ дойдуттан өйүнэн-санаатынан тутулла сылдьарын, ханна да арахсан барар кыаҕа суоҕун биллэрэр. Түүлгэ куһаҕан диэн сыаналанар киһини көрдөххө туох эрэ табыллыбат буолуута, санаа түһүүтэ буолуон сөп.

Дьон олоҕо Үөһээ дойду өйүттэн-санаатыттан олус улахан тутулуктаах. Киһини өлбүт төрөппүттэрин айыы буолбут өйдөрө-санаалара хаһан баҕарар түүлүгэр көстөн сэрэтэллэрэ, көмүскүүллэрэ биллэр. Ол иһин дьон айыылары харыстааһын уонна Үөһээ дойду өйүн-санаатын ыраастааһын диэн сиэрдэри-туомнары олохторун устата толоро сылдьаллара ирдэнэр.

1. Айыылары харыстааһын диэн итилэри үргүппэт, ыспат, улаханнык айыы диэн этэн ыҥырбат буолуу ааттанар.

Үөһээ дойду диэн ааттыыр, ыраах баар буолуо дии саныыр дойдубут бэйэбит тулабытыгар, эргийэн, бүрүйэн сылдьар. Көрбүөччү киһи хаһан баҕарар көрүөн, билсэ сылдьыан сөп. Үгүстэр Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта түүлү көрөн билсиһэллэр.

Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара киһи өлбүтүн кэннэ туспа баран сылдьаллара ааттанар. Хас биирдии киһи өйө-санаата атыттартан ураты, хаһан да маарыннаабат. Ол иһин өй-санаа атыттартан уратытын, маарыннаабатын бэлиэтээн айыы буолуу диэн ааттаабыттар. Үгүс дьон айыылары, өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын кытта түүллэригэр көрсөн билсэллэр, кэпсэтиэхтэрин, араас билгэлээһиннэри кытта билиэхтэрин, үөрэҕи ылыныахтарын сөп.

Ыраах сылдьар өлбүт киһи кутун ыҥыран, чугас аҕалан араас сэрэбиэйдэри ыйыталаһыы куһаҕана элбэх. Урукку олоҕуттан хоҥнон кэлбит кут аны барымаары эбэтэр кыайан барбакка, хаалаары сорунара эмиэ баар буолуон эбэтэр ким эмэ кутун илдьэ барыан сөп. Ханнык баҕарар өлбүт киһини кытта барсыы олус куһаҕан түүл буолар.

Сахалар өлбүт дьон ааттарын да улаханнык ааттаан куттарын аймаабаттар, уйгуурдубаттар этэ. Манна өлбүт киһи туһунан куһаҕаны этимэ диэн үөрэҕи сахалар тутуһаллара куһаҕан санаа арахсыбакка тардыһар дьайыылааҕынан быһаарыллар.

Айыылары харыстааһын диэҥҥэ өлбүт киһи уҥуоҕун тыыппат, аатын ааттаан ыҥыран араас сэрэбиэйдэргэ туһаммат буолуу эмиэ киирсэр. Өлбүт киһи кута уҥуоҕун харыстыырын, тыыттахха, алдьаттахха араас тыаллары, холоруктары түһэрэрин туһунан кэпсээннэр элбэхтэр.

Киһи уҥуоҕар мунньуста-мунньуста арыгылааһын, улаханнык айдаарыы, аһара баран ытааһын-соҥооһун куту харыстааһыҥҥа сөп түбэспэт. Ол иһин сахалар киһи өлбүтэ үс сыла аастаҕына уҥуоҕар сылдьыбаттар.

2. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа баран, оҥорбут быһыыларыттан тутулуктанан ханнык эрэ; үрүҥ эбэтэр хара айыы буолан сылдьарын бары сахалар билэллэр. Туспа барбыт өй-санаа Үөһээ дойдуга тахсар диэн, бу дойду үөһээ диэки баарын курдук этиллэр.

Киһи үйэтин тухары оҥорбут айыытын-харатын этэн өйүн-санаатын ыраастанан баран өллөҕүнэ Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас буолар аналланар. Киһи өйүттэн-санаатыттан куһаҕан санаалар ыраастаннахтарына, кимиэхэ эмэ этиллэн хааллахтарына, Үөһээ дойдуга тахсыбаккалар ыһыллан, хаалан хаалалларыттан Үөһээ дойду өйө-санаата ырааһырар кыахтанар.

Өй-санаа төһө ыраах барарын ханнык санаалардааҕа быһаарар. Куһаҕан санаа тардыһар күүһэ улаханыттан ханна да ыраах барбакка чугас сылдьан, оннооҕор көннөрү дьоҥҥо биллиэн сөп. Өй-санаа маннык турукка киириитин үөр буолуу диэн ааттанар. Үөр аймахтарга урут-бастаан биллэр уратылаах.

Өйү-санааны үөр буолууга кубулуппат туһугар киһи өлүөн иннинэ санаата ыраас, хантан да тардыспат гына арахсыбыт буолара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Өлөөрү сытар киһи бэйэтэ итэҕэйэр, эрэнэр киһитигэр айыы этиитэ диэн сиэри-туому толороро туһалаах. Бу сахалар таҥараларын үөрэҕин сиэргэ-туомҥа кубулутан билигин православнай таҥара дьиэтэ киэҥник туһана сылдьар.

Киһи ханна да сырыттаҕына Үөһээ дойду өйүттэн-санаатыттан кыайан харыстанан, хаххаланан хаалар кыаҕа суох, бу өй-санаа сири бүтүннүүтүн бүрүйэн турар. Үөһээ дойду өйө-санаата куруук биллэ, түүл буолан киирэ сылдьарын бары билэбит. Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүөҕэ ыҥырара элбэх буоллаҕына, сиргэ, Орто дойдуга дьон өйө-санаата тупсар, олох сайдар.

Киһи өлүөн иннинэ айыытын-харатын этэрэ, өйүн-санаатын ыраастыыра Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүө буоларын хааччыйарга аналлаах. Өлүөх иннинэ таҥараҕа тиксии диэн айыыны этии, бу сиэри-туому толорууга аналлаах. Киһи санаата атын кимиэхэ эрэ эттэххэ биллэн тахсарынан, өйүгэр-санаатыгар хаатыйаланан сылдьыбыт санаалара тахсаннар киһи өйө ырааһырар кыахтанар.

Өй-санаа ырааһырдаҕына, санаа-оноо туохтан да тардыспат буоллаҕына ыраах барар, тэйэр, Үөһээ дойду өйө-санаата ырааһырар кыахтанар.

Былыргылар ити билиилэрин аныгы наука үөрэҕэ эмиэ утарбат. Киһи өллөҕүнэ ханнык эрэ эньиэргийэ тахсан барара быһаарыллан эрэр. Бу үтүө үгэһи сахалыы таҥара үөрэҕин тарҕатааччылар туһаналлар.

Былыргы сахалар билиилэринэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара билигин ханнык эрэ; үрүҥ эбэтэр хара айыыга кубулуйан сылдьалларынан олору харыстааһын диэни саха дьоно оҥоро сылдьыахтаахтар. Айыылары харыстааһын диэн сахалыы өйү-санааны харыстааһын, былыргыттан олохсуйбут үгэстэри, сиэри-туому тутуһуу буолар. (1,120).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.