Айылҕа төрүт тутулуга

"Туох барыта икки өрүттээх" диэн айылҕа халбаҥнаабат, уларыйбат тутулугун сахалар билэн, кынаттаах этии оҥорбуттар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн олус дириҥ, эт-сиин, өй-санаа, айылҕа, Күн уонна Сир төрүт тутулуктарын арыйар этиибитин арҕаа дойдулар үөрэхтэрин өрө тутарбытыттан туһаммакка, хаалларан сылдьабыт. Билигин Күн уонна Сир бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара науканан арыллыбыттарын кэнниттэн, бу этии дьиҥнээх дакаастабыла арылынна. Күнтэн Сир бу билигин сылдьарын курдук тэйэн сырыттаҕына эрэ, күнтэн кэлэр итии уонна космос тымныытын охсуһуулара тэҥнэһэр сиригэр тыыннаах күөх айылҕа, тыынар-тыыннаахтар Сиргэ үөскүүллэр, дьон үөскээн сайдыыны ситиһэр кыахтаналлар.

Уһун үйэлэр, мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар Сир Күнтэн тэйэн, ыраатан иһэр. Бу кэмҥэ Сир сылдьар балаһыанньатыгар Венера планета чугаһаан кэллэҕинэ, онно эмиэ айылҕа үөскээн чэчирии сайдар кыахтанар. Күн систиэмэтигэр олох быстан хаалбакка салгыы сайдар.

Айылҕа төрүт тутулуктарынан аҥардастыы биир өттүн диэки барыы табыллыбат, туох барыта эргийэн кэлэн иһэр. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы халыйыы диэн ааттанар уонна хайа да өттүгэр аһара бардаҕына үчүгэйгэ тириэрдибэт, кэлин куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылаах. Аҥар өттүн диэки барыы эргийэн биэрэр уратылааҕыттан аһара үчүгэй буоллаҕына, кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕаҥҥа кубулуйара чугаһаабыта быһаарыллар. Ол курдук олоххо ханнык эрэ кээмэйи аһара барыы уларыйыы кэлэрин түргэтэтэн биэрэр уратылааҕын сахалар туһана сылдьалларын икки өрүттээх өйдөбүллээх алдьархай, ынырык диэн тылларбытын туһанарбыт биллэрэр.

Киһи оҥорор быһыылара икки өрүттээх буолан тахсалларын айыы диэн тылбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарара биллэрэр. Ол курдук дьон билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥоруу айыыны оҥоруу буоларын бары билэбит, итини тэҥэ айыыны оҥоро сатааһын туга эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына, кыаллыбатаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылааҕын, куһаҕаны элбэтэрин билиэхпит этэ. (1,16).

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн өй-санаа үөрэҕин төрүтэ биһиги айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытыгар иҥэн сылдьарын харахпыт харатын курдук, аһара элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэриттэн, суруйааччылартан харыстыыр кэммит кэллэ.

Сахабыт тылын үлэһиттэр эрэ харыстыыр кыахтаахтар. Айыы диэн тылбыт үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өрүттэрин, тугу эмэ сыыһа-халты тутуннахха куһаҕаҥҥа уларыйар уратытын үлэһиттэр, оҥорор-тутар дьон үчүгэйдик билэллэр.

Киһи оҥорор быһыытын табатык быһаарыыга, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун тус-туспа араарыыга киһи бэйэтин өйө-санаата баһылыыр оруолу ыларын айыы диэн тыл соҕотох буолара эрэ табатык быһаарар. Ол курдук биир киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорон кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалан хаалбатыттан, биир мэйиилээҕиттэн өйү-санааны быһаарар айыы диэн тылбыт соҕотох  буолара табыллар.

Киһи мэйиитэ биирин курдук бу тылбыт соҕотох буоллаҕына эрэ, киһи оҥорор; үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын табатык быһаарар. Ол курдук киһи биир мэйиитинэн салайан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын умнар, суох оҥоро сатыыр сыыһа, өй-санаа халыйыытыгар, икки аҥы арахсыытыгар, куһаҕанынан ааттаммыт дьон туспа барыыларыгар, омук үрэллиитигэр, ыһыллыытыгар тириэрдиэн сөп.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини сахалар олохторугар туһаналларын холобурунан икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар тылбытыгар киирэн туттуллаллара буолар. Саха тылыгар иккилии өйдөбүллээх тыллар элбэхтэр. Ол курдук икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, атынынан солбулларын быһаараллар. Ынырык уонна алдьархай диэн олус куһаҕаны быһаарар тылларбытын сороҕор аһара үчүгэй буолбуту быһаарыыга эмиэ туһанан ынырык үчүгэй эбэтэр алдьархай үчүгэй диэн этэн кэбиһэбит. Бу сыыһа саҥарыы буолбатах, аһара үчүгэй буолбуппут сотору кэминэн куһаҕаҥҥа кубулуйан эрэрин биллэрэр быһаарыы буоларын өйдүөхпүтүн, билиэхпитин сөп этэ. Холобурга, алдьархайдаах эбэтэр ынырык киһи диэтэхпитинэ, бу киһибит тугу эмэ аһара үчүгэйи эбэтэр аһара куһаҕаны, ол аата алдьархайы эбэтэр ынырыгы оҥорор кыахтаах киһи буоларын биллэрэр. (2,49).

Саха омуга олус уһун үйэлээх буолбута «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини таба туһанан олорбуттарын бэлиэтэ буолар. Манна биллэр холобурунан нууччалар аан бастаан кэлиилэригэр сахалар бары сэрии суолун тутуспуттара эбитэ буоллар сайдыылаах сэрииһиттэргэ, казактарга кыаттараннар, хайалаах сирдэргэ үүрүллэннэр кыайан сайдыбакка хаалыа этилэр. Төһө да ыараханын, хомолтолооҕун иһин иккис суолу, эйэлээхтик бэринии суолун тутуһаннар, нууччалары кытта кыттыһа охсон, киэҥ сирдэри баһылааннар билигин Россия алта гыммыт биирин бас билэн олоробут.

Олох ханнык баҕарар уларыйан биэрэр балаһыанньатыгар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһуу аһара улаханнык сүүттэрбэккэ, ночоотурбакка эрэ үөскээбит балаһыанньаттан тахсыыны, сөптөөх быһаарыыны булууну үөскэтэрин таба сыаналыахпыт этэ.

Өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэппит омуктар эбэтэр государстволар эстиилэригэр, симэлийиилэригэр тиийэллэр. Олус күүскэ аһара, аҥар, үчүгэй диир өттүлэригэр барааччылар ордук түргэнник суох буола эстэллэр. Ол курдук Гитлер аһара “үчүгэйдэрин” билиммит националистары үөскэппитэ, арбаабыта киһи быһыытын сиргэ-буорга тэпсэннэр, олус аһара барыылары оҥороннор, атыттары сэриилээн ылан суох оҥоро сатааһыҥҥа кытта тиийэннэр, салайар былааһы ылан баран 12 сылтан ордугунан эстибиттэрэ.

Үлэһиттэр былааһы ылбыттарынан туһаммыт коммунистар олус “үчүгэйбит”, биһиги эрэ бэппит диэн санааҕа оҕустарыыларыттан, аҥардастыы баһылаабыттарыттан уонна дьон барылара тэҥнэр, барыта үчүгэй буолла диэн дьону албыннаабыттарыттан, аан дойдуну 74 сыл устата тилэри киэптээн баран билигин ыһыллан, мөлтөөн, эстэн, Россияҕа былаастарын былдьатан сылдьаллар.

Дьон өйө-санаата икки өрүттээхтик, икки өттүттэн тутулуктаахтык сайдарын билиммэт, олоххо туһаммат государстволар эстэллэрэ, симэлийэллэрэ ордук түргэн. Дьон олоҕор аҥардастыы биир өттүн, салайааччылар эппит, ыйбыт “үчүгэй” диэн хайысхаларын хоту барыы хайдах да табыллыбата ити быһаарыыларынан дакаастанар.

Бары-барыта “үчүгэй” диэн буоллаҕына куһаҕан диэн суох буолар, симэлийэр курдук эрээри, сотору субу кэмнээҕи бу үчүгэйбит барыта куһаҕаҥҥа кубулуйар кэмэ эргийэн кэлэрин киһи бэйэтэ өйүнэн-санаатынан салайтаран арааран билэрэ олох ирдэбилэ буоларын умнубатахпытына табыллар. Ол курдук сэбиэскэй былаас эстэрин, симэлийэрин саҕана туох барыта “үчүгэй” буолла, барыта “оҕолор тустарыгар” диэн салайааччылар, коммунистар ыйыыларын толоро, ыҥырыыларын итэҕэйэ сылдьыбыппыт баара, атын омуктар олохторугар тэҥнээтэххэ барыбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбута быданнаабыт, ырааппыт этэ.

Олоххо сайдыы киирэн иһиититтэн сыыйа-баайа да буоллар уларыйар, тупсар буоллаҕына, өй-санаа эмиэ уларыйар, дьоҥҥо ордук туһалааҕы оҥоруу диэки салаллар. Арай бу уларыйыы сорох кэмигэр олус түргэтээн биэрэр кэмнэрдээҕин арааран билии киһиттэн ирдэнэр.

Олоххо үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан биэрэр кэмэ биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлэр. Бу уларыйыыга киһи улаханнык оҕустарбатын, иэдэйбэтин туһугар өйүн-санаатын күүһүнэн ону быһааран, улаханнык оҕустарбат курдук олоҕун оҥосторун туох барыта икки өрүттээҕин билэрэ, тутуһара үөскэтэр. Ол курдук сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу үчүгэйинэн ааҕыллар эбит буоллаҕына, билигин кэлэн олох тосту уларыйан, аны баай буолуу үчүгэй, туһалаах диэн ааттанар кэмэ тиийэн кэлбитин, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ төннө, ону холобур тутта сатыырбытын бары билинэбит.

Өй-санаа бу тосту уларыйбытын кэннэ уруккуттан олорон хаалбыт салайааччылар уонна ол кэмнээҕи суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар бэйэлэринэн олорон хаалбыттарынан ырыынак сыһыаннара олоххо киириилэрэ олус уһаан хаалла. Коммунистар салайар кэмнэригэр өйгө-санааҕа киллэрбит сыыһаларын, халыйыыларын бу дьоммут билигин даҕаны салҕаан иһэллэр.

Сахаларга көрсүө, сэмэй киһи диэн өйдөбүл баар. Туох барыта икки өрүттээҕин олоҕор таба тутуһар киһи сэмэй киһи диэн ааттанар. Ол курдук сэмэй киһи, киһи быһыытын хаһан да аһара барбат, сыыһа-халты туттубат киһи буоларынан тугу барытын, икки өрүтүн тэҥҥэ тутан сыаналаан сөптөөх быһаарыыны ылынарынан, үлэни-хамнаһы кыайарынан, сыыһаны оҥороро аҕыйаҕынан элбэх туһалааҕы, үчүгэйи оҥорор уонна сыыһа-халты туттубатыттан олоҕун уһуннук олорор кыахтанарын арааран билиэ этибит.

Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииттэхтэринэ эрэллээх, олоххо сыыһа-халты туттубат, киһи быһыытын, сиэри тутуһар кэлэр көлүөнэлэннэхтэринэ бэйэлэрэ абыраныахтара, аймахтара сайдан, элбээн иһэллэрин ситиһиэхтэрэ этэ.

Онон «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһан олоҕу олоруу уонна бу этиини харыстааһын, ол аата уларыппат буолуу сахалыы өйү-санааны харыстааһын, сахалары харыстааһын буолар.

Биһиги бары үлэлэрбитинэн киһини санаата салайарын дакаастыыбыт. Төрөппүттэрэ оҕолоругар кыра эрдэҕиттэн ханнык санаалары үгэс оҥорон иҥэрэн биэрбиттэриттэн тутулуктанан кини олоҕун оҥостон олорор, хайа омук тылларын саҥара үөрэппиттэриттэн, өйүн-санаатын иҥэрбиттэриттэн хайа омук буоларын ылынар, үгэстэргэ үөрэнэн өйө-санаата сайдар.

Хас биирдии киһи санаата, тугу оҥороро барыта иккилии өрүттээхтэр, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллар. Хас киһи барыта үчүгэй санаалара элбээтэхтэринэ – үчүгэйи, онтон куһаҕан санаалара баһыйдахтарына – куһаҕаны оҥоруон сөп, оҥорор кыаҕа хаһан да хаалбат. Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарыы барыта, киһи бэйэтэ бу быһыыны хайдах диэн саныырыттан, өйдүүрүттэн тутулуктаах уонна атыттар туох диэн саныылларыттан, өйдүүллэриттэн үчүгэйэ уонна куһаҕана быһаарыллар.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээх, икки аҥы арахсар. Ол арахсыы киһи оҥорор быһыылара, дьыалалара барылара үчүгэйи оҥоруу эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэннэргэ арахсалларыттан тутулуктанар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы ааттанар. Ханнык айыы буолбута, оҥоруллубута быһаарыы тылы туһанан этиллэрэ эрэ табыллар. Ол курдук айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана уларыйыыта бу оҥоруллубут айыыны уларыппатын тэҥэ, айыы төһө эмэ өр кэмҥэ үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан быһаарыллыбакка эрэ сылдьыан сөп.

Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыыта дьон өйдөрө-санаалара сайдан, оҥорор быһыылара тупсан, үчүгэй, туһалаах быһыылары оҥороллоро элбээн истэҕинэ үөскээбит уонна 2 тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үчүгэй киһи, Христос таҥара диэн ааттанан олоххо киирбит. Өй-санаа бу уларыйыыта, үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу элбээһинэ үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.

Элбэх үчүгэйи оҥоруон баҕарар киһи үчүгэй киһи буолар баҕа санааны иҥэринэригэр үчүгэй киһи таҥара көмөлөһөр. Ол курдук «Киһини санаата салайар» диэн этиигэ сөп түбэһэринэн аан маҥнай үчүгэй санааны үгэс оҥостон иҥэринэргэ үчүгэй киһини үтүктүү туһалыырын бары төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахтара этэ. Ол аата төрөппүт оҕото кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр кини таҥаратыгар, үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуйарын таба өйдөөн туһаныы ирдэнэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕаҕа туохха барыларыгар сыһыаннаһар. Киһи өйө-санаата сайдарынан туохха барытыгар иккис өрүтэ баарын арааран билэн тугу оҥорорун барытын икки өрүт икки ардыларынан түбэһэр гына оҥоро сатыа этэ. Ол курдук киһи хаанын баттааһына аһара үрдүк эбэтэр аһара намыһах буоллаҕына киһи доруобуйата куһаҕан буолар. Ол иһин хаан баттааһына хайа да өттүгэр аһара барбакка икки ардыларынан буолара табыллар. Айылҕа бу сокуона бары тыынар-тыыннаахтарга сыһыаннаах.

Онон айылҕа икки өттүттэн тутулуктааҕа “Туох барыта икки өрүттээх” буолуутун үөскэтэринэн дьон олорор, сайдар сирдэрин сахалар Орто дойду диэн ааттаабыттар. (3,24).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. –  88 с.

2. Каженкин, Иван Иванович. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес – инкубатор”, 2013. – 108 с.

3. Каженкин, Иван Иванович. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. – 148 с.