Айылҕа кистэлэҥ күүһэ

Айылҕа кистэлэҥ күүһэ дьон улаханнык сананалларын намтатар, "айылҕа оҕото" эрэ буолалларын биллэрэр.

Сир үрдүгэр үөскүүр бары кыыллары, көтөрдөрү, өйө-санаата сайдан, сайдыыны баһылыыр кыахтааҕынан туһанан кыайбыт киһи-аймах, кэнники бириэмэҕэ үөрэҕи баһылаан, тиэхиникэни утумнаахтык сайыннаран аны Айылҕаны бэйэтин кыайан-хотон, төрүт сокуоннарын букатын аахсыбакка сиргэ-буорга тэпсэн эрэр. Кинилэр ордук химия наукатын күүскэ сайыннаран, атом күүһүн баһылаан Айылҕа атын кыылларын, көтөрдөрүн уонна үөннэрин киртитэн, буорту оҥорбут сирдэригэр хаалларан, бэйэлэрин эрэ харыстанан, хайдах эрэ гынан ордон хаалыахтарын баҕараллара чуолкайдык биллэн иһэр.

Дьон-аймах сайдыыны ситиһэн улахан, күүстээх тиэхиникэлэри баһылааһыннарын түмүгэр Сир дойду үрдэ киртийэн, ото-маһа баранан, радиациянан сутуллан истэҕин аайы, аны космоһы баһылааһын дьон-аймаҕы өрүһүйүө дии санааччылар элбээн иһэллэр. Космос куйаарын баһылааһын итинник өйү-санааны киллэриитэ дьон бары тулалыыр күөх Айылҕаттан тутулуктаахтарын умналларыгар, олорор сирдэрин соччо харыстаабаттарыгар, ханна эрэ баран куотар, сир уларытар санаа үөскээн тэнийэригэр тириэрдэр.

Сиргэ туох эмэ өлүү-алдьархай, олус куһаҕан быһыылар буолар түбэлтэлэригэр дьон бэртэрэ хайдах эмэ гынан ордон хаалыахтарын сөп эбит диэн өйү-санааны космос куйаарын баһылааһын киллэрдэ. Дьон космос куйаарынан ыраах сирдэргэ көтөн тиийэн киһи олохсуйуон сөптөөх саҥа планеталарын арыйан булуохтарын сөбүн итэҕэтиилээхтик бигэргэттэ. Улахан кыахтаах, космос куйаарыгар көҥүл көтө сылдьар станция баар буолуута аҕыйах ахсааннаах дьон бэртэрэ, атын киртийэ, буорайа илик саҥа сирдэргэ көһөн, көтөн баралларыгар да кыаҕы биэриэн сөп. Ол ыраас, саҥа сирдэргэ көһөн баран олохсуйуохтарын баҕалаахтар эмиэ элбэхтэр.

Сир үрдүгэр үөскүүр бука бары үөннэр, көтөрдөр, кыыллар уонна тыыннаах күөх Айылҕа бэйэ-бэйэлэрин кытта олус күүстээх тутулуктаахтарын, итилэр бука бары Сир үрдэ уруккутун курдук, үйэлэр тухары ыраастык-чэбдиктик, күөх үүнээйилэрэ аҕыйаабакка турарыгар аналлаахтар. Дьон бары Айылҕаттан ылан иһэллэриттэн, аһыылларыттан уонна бэйэлэрин тустарыгар туһаналларыттан ураты атын улахан суолталаах тутулуга суох курдук сананаллар.

Киһи уонна тыынар-тыыннаахтар тулалыыр Айылҕаны кытта сүрүн сибээстэрин, тутулуктарын маннык биэс көрүҥҥэ араарыахха сөп:

1. Дьон Айылҕаны кытта тыынар салгыннарынан, иһэр ууларынан, аһыыр аһылыктарынан тутулуктара.

2. Араас микробтарынан уонна бактерияларынан сибээс.

3. Үгүс хааны сиир үөннэринэн тутулуктаах буолуу.

4. Араас радиационнай, электрическэй уонна магнитнай хонууларынан сибээстэhии.

5. Микролептоннарынан сибээстэhии. (экстрасенстар уонна гипностаах дьон туттар сибээстэрэ). Киһи санаатынан сибээстэһии.

Бу сүрүн тутулуктары биир-биир ыламмыт, ырытан тыынар-тыыннаахтар баһылыктарыгар дьон-аймахха сыһыаран кэнники бириэмэҕэ төһө уларыйан, хайдах быһыылаахтык сайдан иһэллэрин ырытан көрүөхпүт:

1. Дьон бары салгынынан тыыналлар уонна ол тыыналларыгар баар салгын аҕыйах бырыһыанын эрэ туһаналлар. Айылҕаттан аналларын быһыытынан дьон эттэрэ-сииннэрэ салгын састааба сыыйа уларыйан иһиитигэр эмиэ үөрэнэн иһэллэр. Олох куһаҕан да усулуобуйаҕа билигин баар тиэхиникэ көмөтүнэн оҥоруллар ыраас салгыны тыынан, скафандрдаах даҕаны эбэтэр ханнык баҕарар кыараҕас сиргэ ыраастаммыт салгыны тыына сылдьыахха сөп курдук саныыллар. Салгын киртийиитэ дьон-аймахха ураты улахан кутталы үөскэппэт. Салгыннара улаханнык буорту буолан ылар кэмнэрдээх олус улахан куораттарга даҕаны дьон олоҕо син-биир сайдан баран иһэр.

Айылҕаттан ылыллар араас аһы-үөлү ылаат даҕаны сииллэрин уонна ууну ыраастаабакка эрэ иһэллэрин дьон бырахпыттара ыраатта. Билиҥҥи бириэмэҕэ ыраастамматах, тупсарыллыбатах уонна буспатах аһылыгы ким да сиэбэт буолла. Олох сайдыытын таһыма үрдээн истэҕин аайы араас аһы-үөлу бааҥкалартан, тюбиктартан аһаныллар уонна ууну бытыылкалартан эрэ иһиллэр буолара кэлэн иһэр. Наука уонна тиэхиника сайдыытын көмөтүнэн ас-үөл саппааһын үчүгэйдик суулаан-хаалаан, тоҥорон уурар кыах дьоҥҥо толору баар буолан иһэр.

Аһы-үөлү, ууну ыраастаан, тупсаран уһун кэмҥэ буорту буолбат гына ууран, хаһаанан уонна ону иһэн-аһаан, дьон төһө баҕарар уһуннук сылдьыахтарын, олоруохтарын сөп.

2. Араас микробтартан уонна бактериялартан дьон медицина уонна химия наукаларын күүскэ сайыннаран, үгүс эмтэр, маастар, мыылалар көмөлөрүнэн көмүскэнэр кыахтаахтар. Наука сайдыыта эмиэ күүһүрэн иһэринэн саҥа биллэн кэлэр микробтартан уонна бактериялартан син сөптөөх кэмигэр, көмүскэнэр эмтэри айан туһаҕа таһааран иһэллэр.

Билиҥҥи кэмҥэ дьон ыарыылара уонна эмтэниилэрэ, күрэс былдьаһыы курдук, олус улахан эрэмньини үөскэппэтэллэр даҕаны, киһи-аймах кыайыыларынан, саҥаттан саҥа ситиһиилэринэн түмүктэнэн иһэллэр. Кэлин кэмҥэ киэҥник тарҕана сыспыт атипичнай пневмония ыарыытын кытай медицинэтин үлэһиттэрэ син кыайдылар, сотору кэминэн рак ыарыыны кыайыахпытын сөп диэн эмиэ этэллэр.

Дьон-аймахха өссө саҥа ыарыы – көтөр кириибэ суоһуур диэн аймалҕан үөскээтэ. Бу ыарыы билигин улахан көтөр фабрикаларыгар бары көтөрдөргө киэҥник тарҕанан ылар кэмнэрдээх. Аны айылҕа көтөрдөрүгэр тарҕанар кыахтаах диэн куттууллар. Бу ыарыыны утарар саҥа эмтэр, прививкалар эмиэ айыллан тарҕанан эрэллэр.

3. Дьон доруобуйалара тыыннаах күөх Айылҕаны кытта хааннарынан ордук күүстээх тутулуктаахтарын билигин наука ситэ үөрэтэ илик. Айылҕа киртийиититтэн сибээстээх ыарыылар бука барылара киһи, атын да тыынар-тыыннаахтар хааннарыгар быһаччы дьайаллар.

Киһи Айылҕаттан оҥоһуутун быһыытынан тохтообокко эргийэ сылдьар хаана, кыра-кыратык да буоллар, сыл устата уларыйан биэрэн иһиэхтээх. Бу уларыйыыны Айылҕа хааны оборор үөннэрин көмөлөрүнэн бары тыынар-тыыннаахтарга тохтоло суох оҥорор аналлаах уонна бу үөннэр тыынар-тыыннаах доруобуйата Айылҕа уларыйан биэрэн иһэр усулуобуйатыгар сөп түбэһэр гына уларыйан иһиитин хааннарын нөҥүө хааччыйаллар.

Араас хааны оборор үөннэр дьиҥнээх күөх Айылҕа бэйэтин усулуобуйатыгар үөскүүллэр уонна Айылҕаны кытта тыынар-тыыннаахтары барыларын: көтөрдөрү, кыыллары уонна дьону ыксары сибээстииллэр, итини тэҥэ бу үөннэр тыынар-тыыннаахтары барыларын хааннарын эмтииллэр. Ол эмтээһиннэрэ маннык көрүҥнэрдээхтик ыытыллар:

а. Тыынар-тыыннаахтарга кыра-кыратык Айылҕаҕа көстөр ыарыылары сыһыараннар, кинилэр эттэрэ-хааннара бу ыарыыга утарылаһар дьоҕурдарын күүһүрдэллэр.

б. Хааннарын кыра-кыратык көҕүрэтэн, эргэрбит хааннара саҥа хаанынан солбуллан, саҥардыллан биэрэн иһиитин хааччыйаллар.

в. Тыынар-тыыннаахтар хааннарын обороннор кыра тымырдар төбөлөрүн эргэ хаан тобохторуттан ыраастаан хааннарын эргиирин тупсараллар.

г. Эти-сиини хас дьөлүтэ кэйдэхтэрин аайы ньиэрбэлэр түмүктэрин кэйиэлээн, кыра ыарыы сүүрээнин тарҕатаннар, ньиэрбэлэр үлэлэрин сэргэхситэллэр. Эт-сиин ньиэрбэтэ мөлтөөбүт, ыарыыны ситэ билбэт буолбут өттүттэн хааны сиир үөннэр элбэхтик хааны оборон ыраастааннар ньиэрбэ үлэтин сэргэхситэллэр.

д. Сытыы тумсуларынан дьөлүтэ кэйиэлээн кыра ыарыылары тулуйарга тыынар-тыыннаахтар өйдөрүн-санааларын үөрэтэллэр, ньиэрбэлэрин тулуурдаах буолууга эрчийэннэр, эттэрэ-хааннара, өйдөрө-санаалара бөҕөргүүрүн, тулуурдара улаатарын хааччыйаллар.

Айылҕа хааны оборор үөннэрэ бары Сир үрдүгэр баар көтөрдөрү, кыыллары уонна дьону барыларын хабан куруук хааннарын тупсараллар уонна ньиэрбэлэрин эмтээннэр өйдөрүн-санааларын бөҕө туруктаах оҥороллор.

Айылҕаҕа үөскүүр хааны оборор үөннэри барыларын икки улахан чөмөххө араарыахха сөп: куруук эмтии сылдьааччыларга уонна сайыҥҥы кэмҥэ күүскэ эмтиир, хааны көҕүрэтэр үөннэргэ. Бу чөмөхтөр бэйэлэрэ эмиэ араас суол көрүҥнэргэ арахсаллар.

Бастакы чөмөххө, ол аата куруук эмтии сылдьааччыларга маннык көрүҥнэри киллэриэххэ сөп:

- быттар - араас көтөрдөргө, кыылларга барыларыгар бааллар. Урукку кэмҥэ дьоҥҥо эмиэ бааллара бэлиэтэнэр этэ.

- кулахылар - уйаҕа, дьиэҕэ-уокка сынньанар уонна утуйар кэмҥэ хааны оборо, эмтии сылдьар аналлаахтар.

Иккис чөмөххө, сайыҥҥы кэмҥэ күүскэ эмтээччилэргэ киирэллэр:

- бырдахтар - бары араастара барылара киирэллэр. Балар сайын ортотугар диэри ордук сөрүүн, сииктээх кэмҥэ тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар саба түһэн хааннарын обороллор.

- күлүмэннэр, күйүгэстэр - бу үөннэр аны саамай куйаас кэмҥэ, күн көрөр сиригэр ордук күүскэ көтөллөр.

- оҥоойулар –күһүөрү кэмҥэ хойуутук түһэллэр уонна тыынар-тыыннаахтары барыларын хабаллар. Балартан кыыллар түүлээх да буолан кыайан быыһамматтар.

Маннык хааны оборор үөннэр араас көрүҥнэргэ арахсаннар дьыл ханнык баҕарар кэмигэр тыынар-тыыннаахтары эккирэтэ сылдьан эмтииллэр. Итилэр дьиҥнээх күөх Айылҕа бэйэтин усулуобуйатыгар үөскүүллэриттэн Күн уотун сардаҥата, салгын састаабын уларыйыыта уонна Сир үрдэ радиациянан киртийиитэ бу үөннэргэ быһаччы дьайаллар уонна ол дьайыылартан тахсар уларыйыылары тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар, ол иһигэр дьоҥҥо эмиэ, быһаччы хааннарыгар тириэрдэр аналлаахтар. Сир үрдэ киртийэн, салгына уларыйан истэҕин аайы, хааны сиир үөннэр көмөлөрүнэн көтөрдөр, кыыллар уонна дьон доруобуйалара эмиэ сыыйа уларыйан биэрэн иһиэхтээхтэр диир эбит Айылҕа тутаах сокуона.

Тыынар-тыыннаахтар, сылаас хааннаахтар тулалыыр Айылҕаны кытта туллубат гына тутулуктара, бу хааннарынан тутулук буолар. Аны бу тутулук арахсыыта, суох буолуута дьон Айылҕаҕа сылдьыбаттарыттан үөскүүр уонна хааны сиир үөннэргэ сиэппэтэхтэринэ аны хааннара мөлтөөн араас ыарыыларга ылларыыларыгар тириэрдиэн сөп. Дьон Айылҕаттан тэйиилэрэ, бу хааны оборор үөннэргэ сиэппэт буолуохтарыттан ыла саҕаланан барбыт эбит.

Сайдыыны ситиспит дьон-аймах уһулуччулаах ситиһиилэринэн, бу хааны оборор үөннэри буортулаахтарынан, «паразиттарынан» ааттаан имири эһэннэр суох оҥоруулара буолбута. Ити кыайыы төттөрү дьон бэйэлэрин доруобуйаларын мөлтөөһүнүгэр, элбэхтик ыалдьалларыгар тириэрдэрин урукку, сайдыыта суох кэмҥэ билимиэхтэрин, сэрэйимиэхтэрин да сөп.

Урукку кэмҥэ ыраастык, чэнчистик олорорго өр кэмҥэ, хас да үйэлэргэ үөрэммит, Айылҕа хааны сиир үөннэригэр сиэппэтэх мааны олохтоох баай дьон эрэ хаан бөлүөхпэт буолуутун ыарыытынан, гемофилиянан ыалдьаллар этэ. Бу ураты ыарыы оччотооҕу кэмҥэ улахан баай дьон, ыраахтааҕылар аймахтарыттан аан маҥнай эр дьону эрэ хаарыйар этэ. Оччолорго бу ыарыы туохтан үөскүүрүн соччо билбэт эрдэхтэринэ, улахан баай дьон туспа уратыларынан ааҕаллара. Бу дьон бары ханна да Айылҕаҕа бэйэтигэр сылдьан саастарын тухары биир хааппыла хааннарын көҕүрэппэтэх дьон буолалларын аахса барбат эбиттэр. Киһи олоҕун устата төһө эмэ хаана эргэрэн уларыйан иһиэхтээҕин медицина науката билигин да үөрэтэ илик. Билигин даҕаны тоҕо дьахталлар эр дьонтон уһуннук олороллорун, доруобуйалара бөҕөтүн кыайан быһааран биэрэ иликтэр.

Билигин ааҕан таһааралларынан дьахталлар эр дьонтон уонча сылтан ордугунан уһуннук олороллор. Дьахталлар үйэлэрэ тоҕо уһунун быһаарыыга биһиги көрүүбүт атыттардааҕар ураты уонна Айылҕа тыынар-тыыннаахтарын кытта тутулуктарын учуоттуур.

Дьахталлар эр дьонтон ордук тулуурдаахтара уонна доруобуйалара бөҕө буолан олохторо уһааһына хас да уон сыллар усталарыгар кыра-кыратык хааннарын көҕүрэтэ сылдьалларыттан доруобуйаларын уһун кэмҥэ тупсарыналларыгар олоҕурар. Кинилэр олохторун устата хааннарын кыра-кыратык көҕүрэтэн, эргэрбит хааннарын саҥанан солбуйан биэрэн иһэллэрэ айылҕаҕа сылдьыбат буолан хааннарын көҕүрэппэт буолбут эр дьонтон быдан элбэх.

Эр дьон Айылҕаттан тэйиилэрэ, хааны сиир үөннэргэ сиэппэттэрэ доруобуйаларын сыыйа мөлтөтөн иһэр. Сааһыран истэхтэринэ хаан ыарыыларыгар элбэхтик ыллараллар.

Тыаҕа олохтоох дьон куорат олохтоохторуттан майгыларынан, тулуурдарынан уратыланаллара уонна доруобуйалара бөҕө буолуута барыта бу хааны сиир үөннэр дьайыыларыттан быһаччы тутулуктаах.

Киһи уонна Айылҕа бу сүрүн хааннарынан тутулуктарын, букатыннаахтык быста, сүтэ иликтэринэ урукку оннугар түһэрии, ол аата дьон дьиҥнээх Айылҕа усулуобуйатыгар сылдьыыларын ситиһии, кинилэр Сир үрдүгэр доруобайдык уонна уһуннук олороллоругар кыаҕы биэриэн сөп.

4. Билигин сайдыылаах олох электричествота суох букатын табыллыбат. Аныгы тиэхиникэлэр бары электричество күүһүнэн туһаналлар уонна салайыналлар. Электричество уота суох буоларын кытта цивилизация сайдыыта суох буола эстэр.

Олус кылгас, кылгас уонна уһун долгуннардаах радио долгуннара аан дойдуну барытын саба бүрүйэн тураллар. Киһи олоҕо араас электрическэй уонна магнитнай хонуулар ортолоругар барар буолла. Бу хонуулар киһиэхэ дьайыыларын медицинэ науката үөрэтэн ханнык эрэ таһымы ааһа барбаттарын тутуһуннара сатыыр.

5. Сахалар «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн кынаттаах этиилээхтэр. Хас киһи барыта атын дьон санааларын иһигэр олоҕун олорор. Кини туһунан атын дьон санааларыттан олоҕо, өйө-санаата кыра да буоллар эмиэ тутулуктанар. Элбэх дьон киһиэхэ үтүөнү, үчүгэйи баҕара санаатахтарына олох көнөн, тупсан барыыта саҕаланар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ атын дьоҥҥо куһаҕаны баҕарыма, бэйэҕэр эргийэн кэлиэҕэ диэн эмиэ этэр. Бу этии киһи куһаҕан санаата хос-хос хатыланнаҕына ийэ кутугар уларыйан уурулуннаҕына ханнык эмэ балаһыанньа сөп түбэһэн биэрдэҕинэ туттуллан хаалан олоҕун барытын буортулуон сөбүн быһаарар.

Дьоҥҥо үтүөнү, үчүгэйи баҕарар, оҥорор киһиэхэ дьон эмиэ үчүгэйи баҕара саныыллар, үчүгэйи оҥороллоро элбиир. Бу киһи бары оҥорор быһыылара ордук табыллаллар, элбэх барыһы ылара кыаллыан сөп.

Yгүс дьон санаалара хайа диэки охтор даҕаны олох ол диэки сыыйа сыҕарыйан барар. Олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэ буолбут этии «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн итинник дакаастанар. Дьон санааларын бииргэ холбоотохторуна санаалара күүһүрэн, эбиллэн биэрэрин сахалар олус былыргыттан билэн туһаналлар.

Киһи Айылҕаны кытта ити курдук сүрүн тутулуктардааҕын билинэн, дириҥник үөрэтэн, суох оҥорон кэбиспэккэ, туһалаах өрүттэрин сыыйа-баайа уларытан туһаннаҕына олоҕун уһуннук олорор кыахтанар. Киһи Айылҕаны кытта тутулуктара олус кытаанахтар, эмискэ уларыйбаттар, эккэ-сииҥҥэ быһаччы дьайыылаахтар. (1,29).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.