Цянь Сюэсэнь
Цянь Сюэсэнь (кыт. 钱学森 (Qián Xuésēn), латыын транскрипциятынан Chien Hsüeh-sen) (1911, Ахсынньы 11, Ханчжоу, Кытай — 2009, Алтынньы 31, Пекин, КНР) — кытай учуонайа, чинчийээччитэ, Кытай халлаан куйаарын (космос) программатын төрүттээччитэ, АХШ космос программатын кыттыылааҕа, кытай баллистическай ракеталарын оҥорбут киһи. АХШка олорон үлэлэрин Hsue-shen Tsien (аата араспаанньатын иннигэр) диэн илии баттыыр эбит, ол иһин НАСА докумуоннарыгар кини аата H.S. Tsien[1] диэн суруллар.
Биографията
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Төрдө
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Цянь Сюэсэнь Цянь (кыт. 钱, иероглиф суолтата — «харчы») диэн дьиэ кэргэнтэн төрүттээх.
Сун империя суруллуутунан, Цянь диэн араспаанньа бэйэтин аатын Цзи Чжуань Сюй диэн киһиттэн тэнийбит, ол киһи Биэс императордартан биирдэрэ (25000 б.э.и.), кини хос-хос сиэнэ Пэн Цзу Шан династия кэмигэр Пэн диэн ил төрүттээбит. Фу диэн араспаанньалаах Чжоу династия биир сановнига Пэн Цзу удьуора Цяньфу («Харчы тэрилтэтэ») ыраахтааҕы казначействотыгар үлэлээбит. Кини удьуордара «Цянь» диэн араспаанньаны ылбыттар, ол аата «харчы» диэн. Цянь Сюэсэнь аҕата Гоминьдан бырабыыталстыбыгар Үөрэх министиэристибэтин тойоно эбит[2].
Эдэр сааһа уонна үөрэҕэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Цянь Сюэсэнь бастакы үрдүк үөрэҕинэн (Шанхайдааҕы транспорт университета) — тимир суол инженера. 1934 Нанкин университетыгар туттарсан киирэр, онно үөрэнэ сылдьан АХШка үөрэнэр быраабы ылбыт.[2] Массачусетстааҕы технологиялар институтун бүтэрбит, магистр званиетын ылбыт, ол кэннэ Калифорниятааҕы технологиялар институтугар аэронавтика докторын стиэпэнин ылбыт[3].
АХШка карьерата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1940 сыллардаахха Цянь реактивнай хамсааһын лабораториятын төрүттээчилэриттэн биирдэстэрэ[4]. Авиация ядернай двигателин, космоска киһи салайыылах көтүүлэри, түргэн таһынан (нууч. сверсхскоростные) дьону таһар көтөр ааллар идеялар автордарыттан биирдэстэрэ[5].
1950 сыллардаахха АХШ коммунистары кытта охсуһуу кэмигэр ФБР 1938 АХШ компартиятын докумуоннарыгар олоҕуран Цянь Сюэсэни «коммунистарга куомуннаспыккын» диэн буруйдаабыт. Цяни ракеталар тематикатын кистэлэҥ үлэлэриттэн туораппыттар уонна чахчытынан дьиэтигэр хаайыллыбыт. Икки нэдиэлэнэн учуонай Кытайга төннөрүн туһунан биллэрбит уонна оччотооҕу КНР Госсоветын премьерыгар Чжоу Эньлайга сурук суруйбут. 1955, балаҕан ыйын 17 дойдутугар төннүбүт[3].
Кытайга төннүү
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кытайга төннөөт Цянь кытай бэйэтин ракеталарын оҥоруутун саҕалааччытынан буолбут. Кини кытайдааҕы космос программатын баһылаабыт уонна «кытай космонавтикатын аҕата» аатын сүкпүт. Кытай учуонайдарын бэлэмнээбит, олор көмөлөрүнэн Кытай халлаан куйаарын чинчийиитигэр үрдүк ситиһиилэммиттэр. КНРга улахан обществаннай оруолу оонньообут, ЦК бэрэсэдээтэлин солбуйааччытынан уонна ЦК бочуоттаах бэрэсэдээтэлинэн буола сылдьыбыт.
Пекиҥҥа «Бабаошань» кылабыыһаҕа көмүллүбүт.
Өйдөбүл
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кини аатынан 1980, алтынньы 14 арыллыбыт «3763 Цяньсюэсэнь» астероид ааттаммыт. «Цянь» диэн ааттаах кытай космос хараабыла Артур Кларк «2010: Одиссея Два» романыгар ахтыллар.
Сигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Biographies of Aerospace Officials and Policymakers. NASA. Төрүт сириттэн архыыптанна 16 Кулун тутар 2012.
- ↑ 2,0 2,1 Сергей Нехамкин. Если что-то ходит, как утка…. Аргументы недели (14 декабря 2011). Төрүт сириттэн архыыптанна 16 Кулун тутар 2012.
- ↑ 3,0 3,1 Афанасьев. Китайская народная республика: «Алеет Восток» Архыыптаммыт 2008, Балаҕан ыйын 15 күнүгэр.
- ↑ Perrett, Bradley Qian Xuesen Laid Foundation For Space Rise in China. Aviation Week & Space Technology.
- ↑ Космическая программа Китая Архыыптаммыт 2008, Ыам ыйын 3 күнүгэр.
 |
Бу киһи туһунан сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэҕэ көмөлөһүөххүн сөп. |