Саҥа тылы үөскэтэ сатааһын куһаҕана
Төрөөбүт тыл диэн оҕо төрөппүттэрин саҥарар тыллара буолар. Оҕо бу тылы баһылааһына өйө-санаата түргэнник сайдарын үөскэтэр. Бары билиитин төрөөбүт тылынан ылынар буоллаҕына төрөппүттэрин үтүктэр күүһэ улаатан олох үөрэҕин ситиһэрэ түргэтиир.
Саҥарар тылга оҕону төрөппүттэрэ саҥа саҥаран истэҕинэ бэйэлэрэ саҥаралларын үтүгүннэрэн үөрэтэллэрэ туһалаах. Оҕо өссө саҥара илигиттэн төрөппүттэрэ саҥарар, кэпсэтэр тылларын дорҕооннорун истэн бэйэтэ үөрэнэрэ эмиэ эбиллэр.
Тыл дьайыыта атын киһиэхэ дорҕооннорун дьайыыларынан түргэнник тиийэр. Күүстээхтик этиллибит тыл тиийиитэ өссө түргэтиир. “Этэн баран эҕирийиэх иннинэ” диэн этии киһи эппит тылын дорҕоонноро сүтэ иликтэринэ толоруллар кыахтаахтарын биллэрэр.
“Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн этии атын киһи этэр тыла дьоҥҥо хайдах курдук түргэнник тиийэрин уонна этиллибитин курдук толоруллуон сөбүн биллэрэр. Киһи тугу истибитин сонно толорор кыаҕа улахан. Өй-санаа бу уратыта киһи атын кыыллартан, көтөрдөртөн улахан атынын, салгын кута түргэнник сайдан оҥорор быһыытын уларытарын, араас сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһэрин быһаарар.
“Киһи этэрин истэр” диэн улаатан эрэ оҕону хайгыыр, атыттартан улахан уратытын биллэрэр этии буолар. Бу этии оҕо улахан киһи тугу эппитин сонно уонна үчүгэйдик, этиллибитин курдук толорорун биллэрэрэ ордук суолталаах.
Киһи этэрин ким эрэ истэр уонна ону өр кэмҥэ умнумуон сөп. “Этиллибит тыл хаалбат” диэн этии ону биллэрэр. Төрөппүт ийэ оҕотугар миигин ийэ диэн, онтон аҕаҕын аҕа диэн ааттаа диэн этэр кыаҕа уонна ону толотторуон сөбө хаһан баҕарар баар.
Билигин саха буолуу уонна якут буолуу диэн икки аҥы арахсыы сахабын диэн ааттанар дьоҥҥо тирээн кэллэ. 17-с үйэттэн нууччалары кытта холбоһууттан саҥалыы үөскээбит сахалар билигин сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн олороллор уонна якут диэн ааттанар нууччалыы саҥарар саҥа омук үөскээн эрэрэ биллэр буолла.
Икки омук тылын билэр, туһанар сахалар өйдөрө-санаалара сайдан, күүһүрэн иһэллэрэ араас күрэхтэһиилэргэ бастыылларыттан быһаарыллан тахсар. Былыргы төрүттэри үөрэтииттэн бэйэлэрин саханан билинэллэрэ улаатта. Бу билинии төрөппүттэри хайдах ааттыыртан тутулуктанан биллэр бэлиэлээх буолара табыллар.
Нууччалар 400 сыллар усталарыгар бэйэлэрин өй-санаа үөрэхтэрин сахаларга киллэрэ сатааннар саха төрүт, өй-санаа иҥмит тылларын уларытыылары тыл үөрэхтээхтэринэн оҥотторо сылдьаллар.
Тыл үөрэхтээҕэ диэн урукку кэмҥэ сахаларга суох этэ, сэбиэскэй былаас үөскэппит үлэһиттэрэ буолаллар. Бу аналлаах үөрэхтээхтэр суох эрдэхтэринэ, ыраахтааҕы баарын саҕана, дьон бары сахалыы саҥараллара, оннооҕор кэлии нууччалар саха тылын билэллэрэ.
Сахабын диэн ааттанар буолуу төрөппүттэрин хайдах ааттаан ыҥырарыттан быһаччы тутулуктанар. Ийэтин – ийэ, аҕатын – аҕа, эбэтин – эбэ, онтон эһэтин – эһэ диир киһи бэйэтин сахабын диэн ааттанар толору кыахтанар.
Нууччалары үтүктэн төрөппүттэрин маама, паапа диэн ааттыыр оҕо сахабын диэн этинэрэ сыыһа. Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ төрөппүттэри хайдах ааттыыртан, ыҥырартан саҕаланар. Саха тыла иччилээх диэн этиллэр, хас биирдии тылга өй-санаа, үгэс иҥэн сылдьар. Маа диэн ынах маҥырыыр дорҕооно, ийэлэри ас таһар эрэ дьоҥҥо кубулутар, онтон “па” диэн саамай куһаҕан, саха киһитэ улаханнык сиргэнэр дорҕооно аҕалары абааһы көрүүнү, сиргэнэри үөскэтэр.
Нууччалары үтүктүү аны хаалыа этэ. Бары үчүгэйдэрин үтүктэн баһылаатыбыт, аны куһаҕаннара эрэ хааллылар. Куһаҕаны үтүктүү диэни киһи быһыылаах дьон оҥорботтор.
Саха эр дьоно күүһүрэн, кыаҕыран бардахтарына оҕону кыра эрдэхтэринэ үөрэтии кытаатан “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэҥҥэ тиийдэҕинэ оҕолор бары сахалыы саҥарар буолууну ситиһэр кыахтаныахтара.
Саха эр дьонун күүһүрдүү, кыаҕырдыы аҕалары аҕа диэн оҕолоро ааттыылларыгар саһан сылдьар. Оҕо аҕатын аҕа диэн ааттыыр буоллаҕына уопута элбэҕин билинэн бэйэтэ үтүктэн үлэҕэ үөрэнэр күүһэ улаатар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тылыгар урут суох, саҥа тыллары айан киллэрэ сатыылларыттан саха тыла нуучча тылынааҕар үөрэтэргэ ыараан, эрэйэ, өйдөммөтө элбээн таҕыста. Номуука, бэссэстибэ, бакылтыат, үнүстүтүүт диэн уустук, маат курдук куһаҕан дьайыылаах тыллары оҥороннор эдэрдэри саха тылыттан тэйитэн эрэллэр. Төрөппүттэр аһара ыараан хаалбыт саха тылын үөрэттэрэ оҕолорун биэрэллэрэ аҕыйаабытын бары билэллэр.
Кинилэр быстах санааларыгар буукубалары холбуу туттаннар ханнык эрэ тылы оҥоро сатыыллара маат курдук куһаҕан дьыйыылаах тыллары үөскэтэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ эрээри, хас биирдии саха тылыгар дорҕоонноруттан тутулуктанан өй-санаа иҥэн сылдьарын билбэттэр.
Сэбиэскэй былаас үөскэппит тыл үөрэхтээхтэрэ билигин аһара элбээннэр туох эмэ туһалааҕы, суолталааҕы биһиги оҥоробут диэн сыыһа санааларыттан саха төрүт тылларын уларытыы, алдьатыы диэки халыйан хааллылар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ омугу сайыннарыахтара диэн санаа сыыһата биллэн таҕыста. Омугу тыл буолбакка үлэни кыайара, сатыыра сайыннарара былыргыттан биллэр. Үлэҕэ, сэриигэ кыайыылары ситиһии омук сайдарыгар тириэрдэр. Онтон тыл омук сайдарыгар туһата суоҕун туһунан “Тыл уҥуоҕа суох”, “Тылга тииһии” уонна “Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах” диэн өс хоһоонноро биллэрэллэр.
Өй-санаа бастаан иһэрэ тугу куһаҕан, тугу үчүгэй диэн быһаарбыта олоххо киирэн иһэриттэн тутулуктанар. Бу өйдөбүллэр үйэлэргэ уларыйбаттарын “Киһини санаата салайар” диэн этии баара биллэрэр.
Тыл өй-санаа кэнниттэн кэлэр. Киһи атын омук тылын сыл аҥаарынан билэрэ, кэпсэтэ үөрэнэрэ, онтон 2 сылынан үчүгэйдик билэр буолара быһаарыллыбыта ыраатта. Сайдыы, тупсуу киирэн иһиититтэн омук тылыгар уларыйыы, саҥа тыллар киирэллэрэ эрэйиллэр. Арай аһара баран хааллаҕына хайа баҕарар омук киһитэ атын омукка уларыйан хаалара тиийэн кэлиэн сөп.
Омугу тыл үөрэҕэ буолбакка, кыайыылаах үлэ эрэ сайыннарарын биллэххэ табыллар. Сайдыы киириититтэн омук тыла уларыйдаҕына эрэ сайдыыны ситиһии кыаллар. Арай бу быһыы аһара баран эрэ хаалбатын үөскэтии эрэйиллэр. Ол иһин саха төрүт, билигин туттулла сылдьар тылларын букатын уларыппакка эрэ харыстааһын уонна туһана сылдьыы олоххо киирдэҕинэ табыллар.
“Айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа үөрэх араас терминнэри оҥоробут диэн ааттаан саҥарарга киһи тыла өҕүллүбэт маат курдук куһаҕан дьайыылаах, дорҕоонноро суолталарыгар сөп түбэспэт саҥа тыллары оҥорон саха тылын үөрэтиини ыаратан кэбиһэннэр эдэрдэр үөрэппэт буоллулар. Саха тыла нуучча тылын үөрэтииттэн ыараан, эрэйэ элбээн хаалбыта эдэрдэр нуучча тылыгар көһөллөрүгэр тириэрдэр.
Тыл сайдыыта диэни тыл үөрэхтээхтэрэ кыра, дьадаҥы өйдөрүнэн-санааларынан быстахтык сыаналаан араас маат курдук дьайыылаах тыллары оҥоро сатыылларын тохтотуохтара этэ. Бу оҥоро сылдьар уустук тылларын эдэрдэр үөрэтиэхтэрин баҕарбаттарыттан чугастыы нууччалыы тылга көһөн, саха тылын үөрэтэллэрин быраҕан эрэллэрэ ордук улахан куһаҕаны оҥорор.
Саха тылыгар араас саҥа, урут суох тыллары оҥорон киллэрэ сатааһын тылы үөрэтиини ыаратан, уустугурдан кэбиһэрэ эдэрдэр бу тылы үөрэтэллэрин аҕыйатар. Ону тэҥэ, саҥа үөскэтиллэр тыл уһун кэмҥэ дьон туттар буолууларыгар киирэринэн түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэр.
Саҥа тыл ыл да үөскээн кэлбэт. Үлэҕэ туох эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥордоххо саҥа тыл үөскээн, бу саҥаны айыыны кытта олоххо киирэр. Айыыны оҥоруу үгэһи үөскэтэриттэн ону быһаарар тыл үөскээн туттуллан барар. Буукубалары дьаарыстаан оҥоро сатыыр туһата суох маат курдук тыллара сотору симэлийэн хаалыахтара.
Саха тыла дорҕоонноруттан олус улахан тутулуктаах. Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр бэйэтигэр сөп түбэһэр санаалары үөскэтэр. Араас тус-туспа суолталаах тыллары холбоон саҥа тыллары оҥоро сатааһын маат курдук куһаҕан дьайыылаах тыллары оҥорууга тириэрдэр.
“А” дорҕоон өй-санаа баарын биллэрэр. “А” дорҕоону элбэхтик тылыгар туттар киһи төйүҥү эбэтэр өйө-санаата аҕыйах буолуон сөп. Киһи тугу эмэ ыйыттаҕына “аа” диэн иһэр киһини аҥала, аппаала, аҥатах диэн ааттыыллар.
Саҥа тылы үөскэтэн олоххо киллэрии, ол аата бу тылы дьон бары туһаналларын үөскэтии олус уһун кэми ылар. Тыл үгэһи үөскэтэринэн олоххо киирэн туттуллара уһаан хаалар. Олоххо саҥаны, уратыны, урут суоҕу оҥоруу саҥа тылы үөскэтэр. Бу үөскүүр тыл суолтатыгар сөп түбэһэр дорҕооннору уонна тыллары холбоон саҥа тыл суолтата, өйдөбүлэ үөскүүр.
Саха тылыгар төрүт тыл эбэтэр тыл төрүт дорҕооно инники турар. Холобур, бас диэн тылтан үөскээн тахсар тылларга барыларыгар бас диэн тыл суолтата иҥэн сылдьар. Бастыҥа, бастаах, бастакы диэн тыллар бары бастаан иһэри биллэрэллэр.
Саха тылын харыстааһыҥҥа уонна үөрэтиигэ анаан мин оҥорбут бырайыакпын “Чолбон” сурунаалга бэчээттээбиттэрэ. (1,61).
Сахалар сайдыыны ситиһиэхтэрин баҕарар санаалара улаатта. Омук сайдыыны ситиһиитэ саҥа тыллары киллэриитэ уонна саҥарар тылын харыстааһына икки өрүтү үөскэтэллэриттэн хайаларын да аһара ыытан кэбиһии табыллыбат, халыйыыга тириэрдэр. Саҥа тыллар аһара элбээтэхтэринэ омук уларыйан хаалыыта, саҥа омукка кубулуйуута үөскээн тахсыан сөп. Онтон былыргы тылларга көһөн хаалыыта сайдыыттан хаалыытыгар тириэрдэр.
Тылы туһаныыттан үөскээн тахсар ити икки өрүттэр ортолорунан, икки ардыларынан түбэһэр быһаарыыны ылыныы сайдан иһэр омук дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Айыылары ыйдарынан араартаан ааттааһыны оҥоро сатааһын диэн була сатаан оҥоруллар быһыы буолар. Айыы киһиэхэ дьайыыта хаһан баҕарар, ыйдартан тутулуга суох баар буолар. Холобурга, улахан булчуттар сылы быһа бултууллар, Байанай таҥаралара ыйтан тутулуга суох хаһан баҕарар көмөлөһөр. Тыл үөрэхтээхтэрэ Байанай таҥараны биир ыйга баар буолар диэн этэн быһаччы албынныыллар.
Атын дьон албыннарыгар киирэн биэрэр киһи бэйэтэ акаары буоларын “Албыҥҥа акаары бараммат” диэн өс хоһооно биллэрэр. Дьон бары тус-туспаларыттан атыттары албыннаан ас таһаарына сатааччылар хаһан баҕарар бааллар. Ол иһин киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран атыттар албыннарыгар киирэн биэрбэтэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһар сахалар бу кэмҥэ үөскээн эрэр икки өрүттэн хайаларын да диэки халыйан хаалбакка икки ардыларынан түбэһэр быһаарыыны тутуһаллара эрэйиллэр.
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1."Чолбон" сурунаал. 2 / 2004.