Кыттааччы:MatveevaE

Кылгас морфологията.

Күɵллэр, үрэхтэр ууларын кытыытыгар үүнэр элбэх сыллаах от. СилиргэҔэ  суон, уьун цилиндрическэй, кыратык хапта5айдаҥы элбэх шнурдуҥу силистэрдээх, таһа күрэҥ өлбут сэбирдэхтэринэн суулана сылдьар. Сэбирдэхтэрэ бөдөннөр, чаҔылхай от куөҔэ өҥнөөхтөр, кылыстыҥылар, 1 м курдук уу үрдүгэр хоройон быган тураллар. Умнаһа көнөтук турар, салаата суох, от куөҔэ өннөөх, биир өттүгэр сэбирдэхтэни хаптаҔай сытыы кырыылаах, атын өттүгэр кыра куоһахтаах. Дьукаахтыы сибэккилэрэ суон, үөһэ диэки синньээн початок буолар, иннэри соҔус үөһэ хайысхаланар. Сибэккилэрэ кестүүлэринэн бүрэлэр, от күөхтүҥү саһархайдар. бэс, от ыйдарыгар сибэккилэнэллэр.

Үүнэр сирэ.

Саха сирин киин оруйоннара.

Туттулар органнара.Силигэхтэрэ.

Манчаары (от) силиргэҔин үксүн күьүн хомуйаллар, былыыктан тимир  күрдьэҔинэн эбэтэр атырдьаҔынан хаһан хостууллар, сууйаллар, силистэрин, сэбирдэхтэрин, умнастарын ылҔаан ыраастыыллар уонна 15-20 см (суон силиргэҔи устатынан эмиэ хайыталлар) уһуннаах гына бысталыыллар. Салгыҥҥа куурдаллар, сараҔаталлар, ол кэнниттэн духовка5а эбэтэр куурдар ыскаапка 30'C  үрдүгэ суох итиигэ эбэтэр оттуллар, салгын охсор дьиэтигэр тарҔата уураллар. Үчүгэйдик хомуйуллубут, куурдуллубут сырье тоһутарга тыастаахтык тосту барар. Иһэ маҥанныҥы-кубархай кыһыллыҥы дьүһүннээх, олус сыттаах, аһыы амтаннаах.

Химическэй састааба.

Манчаары силиргэхтэрэ эфирдээх арыылаахтар- 4,8%. Итини таһынан аһыы амтаннааах гликозид-акориннаахтар, дубильный веществолаахтар, аскориновый кислоталаахтар. Олохтоох манчаарыга 0,6-1,2% эфирдээх  арыылардаах, 7,3% дубильнай веществолардаах , кыра алкалоид уонна сапонин суоллара бааллар, сэбирдэҔэр 0,35%  эфирдээх арыылааҔа уонна 5,5% дубильнай веществолааҔа хатарыллыбыт пробаларга кестүбүт. (Макаров,1970).

Медицина5а туттуллуута.  

Манчаары силиргэхтэрэ ССРС Х-с таһаарыытын Государственнай фармакопедиятыгар киирбит үүнээйи буолар. Онон киниттэн оҥоһуллубут препараттар киэҥник биллэллэр (викалин, викаир). Эфирдээх арыылар гликозид-акорин сүрүн дьайыыларынан медицинаҔа  манчаары аһыы амтана куртах сүмэһинэ тахсыытын түргэтэргэ, аһыыр ба5аны кебүргэтэргэ , куртах аһы буһарыытын тупсарарга туһаныллар. Манчаарыттан ылыллыбыт препараттар куртах, дьарҔа ыарыыларыгар, куртах уонна синньигэс оһоҔос төрдө бааһырыытыгар, ордук куртах симэһинэ а5ыйааһыныгар, араас төрүөттэн хойуулааһын убууругар киэҥник туттуллар. Манчаары киин ниэрбэ систиэмэ (КНС) тууйуллуутун оннугар туһэриигэ, сили хаахтатарга, сороҔор үөс таһаарар, буөр уонна хабах ыарыыларыгар ииктэтэн ыраастыыр эмп курдук тутталлар. Бу от силиргэҔэ үчүгэй антисептик (ыарыынан сутуллууну намыратар веществолаах), ол иьин народнай медицинаҔа бэртээхэй бактерициднай уонна инсектициднэй ньыма быһыытынан, кинини грипп эпидемиятын саҔана ыарыыннан сутулууну сэрэтэр сыалтан ыстыы сылдьарга сүбэлииллэр. Өссө табах тардар дьаллыктарын быраҔыахтарын  баҔарааччылар эмиэ ыстыыллар эбит. Өлөрүү уонна сүһүрүү бааска манчаары бороһуогун куталлар. Холецистиккэ, бүөргэ таас үөскүүрүгэр манчаары настойкатын 10-30 хаапылатын иһэрдэллэр. Көөнньөһүк онорорго 2 ост. нь. үлтүрүтүллүбүт манчаары силиргэҔин 2 ыст.оргуйа турар уунан кутуллар (1:10). Үөһээ ыйыллыбыт ньыманан бэлэмнэнэр. 1/2-3/4 ыст. 3-4 тегул

20-30 мун. аһыах иннинэ иһиллэр.

Манчаары препараттара оһоҔостоох дьахталларга көҥүллэммэт уонна куртах сумэһинин аһыыта элбэх ыарыһахтарга барбат.

Туһаныллыбыт литература.

1. Басыгысова А.П. "Саха сирин үүнээйилэрэ."- Дьокуускай, 2004с.