Кыттааччы:Олесова Маруся

“Чолбон” литэрэтиирэлии сурунаалга уопсайа 1365 тылбаас айымньы бэчээттэммитэ. Семен Петрович Данилов тылбаастаабыт 62 айымньыта бэчээттэммит. Семен Данилов тылбаастаабыт айымньыларыгар маннык этигэн ньымалары көрөбүт: 1) Тыыннааҕымсытыы. Айылҕа көстүүтүн уобарастаары, тыл суолтатын күүһүрдээри тылбаасчыт тыыннааҕымсытыы ньыматын туһаммыт. Холобур, А.С.Пушкин “Утопленник” хоһоонугар взволновалася река диэн тыл ситимин өрүстэрэ айманар диэн тылбаастаабыт. Взволновалася диэн тыл долгуйар диэн суолталаах. Ол суолтаны тылбаасчыт синиэним тылынан солбуйбут. Буря воет диэн тыл ситимин буурҕа ытыыр диэн тылбаастаабыт. Воет диэн тыл улуйар диэн суолталаах. Ол суолтаны тылбаасчыт синиэним тылынан солбуйбут. Тыл ситимин ис хоһоонунан тылбаастаабыт. Слезы Польши диэн тыл ситимин дойдум хараҕын уута диэн тылбаастаан, тэҥнээх тылбаас ньыматын туттубут. Ярослав Смеляков “Зимняя ночь” диэн хоһоонугар ночные тратуары диэн тыл ситимин суолтатын түүҥҥү уулуссаны ойуулаан түүн үөһэ чуумпурбут суол диэн тылбаастаабыт.

“Тамара” диэн хоһооҥҥо шипели пред нею два кубка вина - иннигэр иккиэйэх бакаала дьалкыйа күлүмнүү күлэрэ диэн тылбаастаабыт. Хоһоону  киэргэтэр, тупсарар сыалтан тылбаасчыт дорҕоон дьүөрэлэһиитин тутуспут (ассонанс ньымата). 

Спор добра и зла диэни хараҥа сырдыктыын мөккүөрэ диэн тылбаастаабыт. Ол аата үтүөнү сырдыкка, мөкүнү хараҥаҕа холообут. 2) Эпитет. Араас көстүүнү, өйдөбүлү, хаачыстыбаны, майгыны ойуулуурга Семен Данилов эпитети туһаммыт. Холобур, Адам Мицкевич “Приятелям москалям и русским друзьям” диэн хоһоонугар ваши лица во сне и в бреду я узнаю диэн этиини мин көрөбүн эһиги туспа дойдулаах мөссүөҥҥүтүн диэн тылбаастаабыт. Нуучча норуотун сырдатаары, тылбаасчыт эпитет нөҥүө тиэрдибит. И для вас был всегда, словно голубь, я прост диэн этиини мин көнө сүрэхпин кистиэм суоҕа эһигиттэн диэбит. Өскөтүн ааптар хоһоонугар тэҥнэбил ньыматын туһаммыт буоллаҕына, тылбаасчыт эпитети ордорбут. Ааҕааччыга өйдөнүмтүө буоларын курдук, киһи майгытын-сигилитин эпитет нөҥүө тиэрдибит. Любовь диэн тылы сырдык таптал диэн тылбаастаабыт. Тылы байытар, уобарастыыр сыалтан тылбаасчыт маннык эпитети туттубут. Хрустальный башмак диэн тыл ситимин чөмчүүк таас туфля диэн тылбаастаабыт. Түүппүлэ матырыйаалын: курустаалы чөмчүүк тааска (жемчужина) уларыппыт. Золотом оплаченная сталь диэн тыл ситимин хаан өстөөх кынчаал диэн тылбаастаабыт. Кынчаал уобараһын күүһүрдүбүт. Куһаҕан тыыннаах кынчаал буоларын бэлиэтээри хаан өстөөх диэн ойуулаабыт. Стремился к свету диэни улуу сырдыгы көрдүүбүн диэн тылбаастаабыт. Хоһоон сырдыкка сыһыаннаах буолан, сырдык уобараһа кэҥиир. 3) Гипербола. Семен Данилов омуннааһын ньыматын Адам Мицкевич “Приятелям москалям и русским друзьям” хоһоонугар туттубут. Это слезы и кровь несгибаемой Польши, - чтоб оковы разъесть ваши цепи рассечь! диэн этиини тылбар дойдум хараҕын уута, хаана халаанныы халыйдын, кини уматтын...бэйэҕитин буолбатах, хандалыгытын диэн тылбаастаабыт. Манна харах уута уонна хаан уобараһын халааҥҥа холообут. Күүстээх тыыннаах хоһоону тылбаастыырыгар кини омуннааһын ньыматын туттубут. 4) Метафора. Бу ньыманан тылбаасчыт өйдөбүлү көспүт суолтанан ойуулуур, тыл суолтатын күүһүрдэн биэрэр, атын уобараска тэҥниир. Холобур, Адам Мицкевич “Воевода” диэн хоһоонугар Семен Данилов грозные очи диэни хараҕа тымтар уоттанна диэн тылбаастаабыт. Дьоруой уордайбыт быһыытын көрдөрөөрү тылбаасчыт хараҕы тымтар уокка холообут. Семен Данилов тылбаас хоһоонноругар тапталы күҥҥэ холуур эбит. Холобура, “Воевода” диэн хоһооҥҥо любил диэн тылы күн санаа диэн тылбаастаабыт, онтон “Звезды Дагестана” диэн хоһооҥҥо это я Марию полюбил” диэн этиини миэхэ күн буолара Мария диэн тылбаастаабыт. Бу ньыма олус уратытык көстөр. Тапталы сылааһы, сырдыгы, үтүөнү түстүүр ол иһин кини күҥҥэ холообут. “Звезды Дагестана” диэн хоһооҥҥо вы найдете золотую жилу диэн этиини эһиги тиийиэххит көмүскэ диэн тылбаастаабыт. Көмүһү булуоххут диир оннугар тиийиэххит диэбит. Манна ааптар кэлэр көлүөнэҕэ туһулаан эппит этиитэ ойууланар. Өскөтүн кырдьаҕас көлүөнэ ырыата дьэс алтан эбит буоллаҕына, эдэр көлүөнэ көмүс куолаһынан туойуохтаах. 5) Антитеза. Семен Данилов “Старые горцы” диэн хоһооҥҥо антитезаны туһанар. Ол курдук, они горды не от гордыни диэн этиини ол улуутуйбат улуу дьон диэн тылбаастаабыт. Бу манна дорҕоон дьүөрэлэһиитин тутуспут. 6) Тэҥнэбил. Семен Данилов уобараһы, киһи майгытын айылҕа көстүүтүгэр, кыылга-сүөлгэ, араас быһыыга майгыга тэҥниир. Холобур, Адам Мицкевич “Приятелям москалям и русским друзьям” диэн хоһоонугар это – вестник свободы, как журавль или грач диэн этиини көтөр кэлиитэ саас илдьитэ буоларын кэриэтэ мин ырыам тиийдин эһиги көҥүлгүт илдьитинэн диэн тылбаастаабыт. Өскөтүн ааптар ырыа тарҕаныытын туруйаҕа уонна тураахха холуур эбит буоллаҕына, тылбаасчыт сааскы дьыл кэмин туоһулуур көтөрдөргө тэҥниир эбит.

“Тамара” диэн хоһооҥҥо прекрасна как ангел небесный, как демон коварна и зла диэн этиини, ньуурунан ол аанньал тэҥнээҕэ, абааһы майгылаах толооһо диэн тылбаастаабыт. Ааптар кыыс уобараһын аанньалга, майгытын абааһыга тэҥнээбит. ...Тот голос звучал, как будто восторги свиданья и ласки любви обещал диэн этиини иккистээн көрсүһүү чаҕылын, таптал күн алыбын аныырдыы... диэн тылбаастаабыт. Манна эмиэ тапталы күҥҥэ холообут. 

Расул Гамзатов “Звезды Дагестана” диэн хоһоонугар и в безумье горло мне сжимал бедный мавр, каравший Дездемону диэн этиини Туллугун муомахтаан дьаһайбыт Отелло бэйэбин муомахтыыр курдуга диэн тылбаастаабыт. Ааптар сыанаҕа буола турар испиктээкили көрө олорон испиктээкил дьоруойдарын курдук буола сыспыта ойууламмыт. “Старые горцы” диэн хоһооҥҥо когда над верхнею губою у Шамиля белел пушок диэн этиини ийэтин уоһаҕа уоһугар куура илик оҕотук ньуурдаах диэн тылбаастаабыт. Дьоруой уобараһын кыра оҕо уобараһыгар тэҥнээбит. Душой робея, жду смущенно диэн этиини оҕолуу кэмчиэрэ, кыбыста оҕонньор туох диирин күүтэбин диэн тылбаастаабыт. 7) Ыйытыы, күүһүрдүү этиилэр. Адам Мицкевич “Приятелям москалям и русским друзьям” диэн хоһооно Арассыыйа норуотугар туһуламмыт хоһоон буолар. Ол иһин бу хоһооҥҥо элбэх күүһүрдүү, ыйытыы этии баар. Те, кто помнит меня, - лишь о вас я мечтаю, потрясенный смертями и ссылкой друзей диэн этиини умуннугут дуо миигин? Мин хаайыыга хаатыргаҕа өлбүт, сүппүт поляк аймахтарбын санаатахпына... диэн тылбаастаабыт. Өйдүүгүт дуо диэн ыйытыы суолтатын төттөрүтүн умуннугут дуо диэбит. Маннык ньыма болҕомтону тардар. Тылбааһыгар хоһооҥҥо суох маннык этиини киллэрбит: сырдык пророктарын урусхал оҥорторбут дьоҥҥо саат-суут кырыыс буоллун! Ааптар суруйааччы доҕотторун сүтэрбит кутурҕанын толору тиэрдэр сыалтан тылбаасчыт итинник эбии этии киллэрбит. 8) Ханыыласпыт тыллар. Айымньыны байытаары, сахалыы тыыннаары Семен Данилов ханыыласпыт тыллары киллэрэр. Холобур, А.С.Пушкин “Утопленник” диэн хоһоонугар и ленивою рукою подымает он окно диэн этиини аҥнар-бохтор онтон аанын арыйар диэн тылбаастаабыт. Манна оҕонньор бытаан хамсаныытын аҥнар-бохтор диэн ханыыласпыт тылынан тиэрдибит. Адам Мицкевич “Воевода” диэн хоһоонугар приготовь мешок веревку, да сними с гвоздя винтовку диэн этиини хааһахтан быата бэлэмнээ, сааны аҕал, хамнаа-имнээ! диэн тылбаастаабыт. Манна дорҕоон дьүөрэлэһиитин тиэрдээри, паараласпыт тылы туттубут. М.Ю.Лермонтов “Пророк” диэн хоһоонугар в торопях диэн тыл ситимин тиэтэйэ-саарайа диэн тылбаастаабыт. Ыксал кэмин уус-ураннык ойуулаабыт. “Тамара” диэн хоһооҥҥо мгновенно и мрак и молчанье опять воцарялися там диэн этиини ол уорук ылы-чып барара диэн тылбаастаабыт. Бу манна чуумпуруу кэмин паараласпыт тылынан тиэрдибит. Семен Данилов олус талааннаах тылбаасчыт. Кини тылбаас айымньыларыгар туһаммыт тыл этигэн ньыматын эгэлгэтин көрдүбүт. Ордук таптал уобараһын күҥҥэ тэҥниир ньыматын ааҕааччы бэлиэтии көрөр, биһириир.