Кытах (иһит)

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт

Кытах — нэлэгэр мас иһит.

Тыл үөскээбит төрдө[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Ст. Калужинскай кытаҕы былыргы тюрк тылыттан төрүттээх дьиҥ саха тыла, кытар-, кытын- диэн туохтуурдартан үөскээбит тыл диэбит[Калужинский Ст. Этимологические исследования по якутскому языку. Двухсложные основы. — Т. 6. — С. 49]. Бу быһаарыы Э. К. Пекарскай кытахтан дьиэ кэргэн бүтүннүүтэ аһыыр, кыттан, кыттыһан аһыыр иһитэ (кытах) диэбитэ сөп курдук.

Тыл суолтата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Таас саҕа улахан мас кытыйа[1].
. Э. К. Пекарскай «Саамай улахан мас иһит <…> дьиэ кэргэн бүтүннүүтэ аһыыр» диэбит.
Аллайыаха сахалара кытах диэн балыгы астыырга аналлаахньолбуһах быһыылаах мас иһити ааттыыллар.

Оҥоһуута, туһаныыта[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Бэрт өрдөөҥү уонна киэҥник туттулла сылдьыбыт иһит. Мастан хаһан оҥоһуллар нэлэгэр иһит. Сүөһү ииттэр сахалар кытахтара төгүрүк уонна аһыыр иһит.

Көрүҥнэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Кыра кытах кытыйа диэн ааттанар.

Тыл туттуллуута[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Таабырыннар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  • Муора ортотугар көмүс кытах уста сылдьар үһү (Күн)
  • Кыһыл көмүс кытах түннүгүнэн төкүнүйэр үһү (Күн сардаҥата)
  • Толоон ортотугар көмһс кытах баар үһү (Күн)
  • Икки хайа икки ардыгар көмүс кытах эргийэр үһү (Күн)
  • Сулустары быыһынан көмүс кытах уста сылдьар үһү (Ый)

Өс хоһоонноро[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  • Ыт баһа көмүс кытахтан төкүнүйбүтүгэр дылы

Кытах сирдэр ааттарыгар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сирдэр ааттарыгар киэҥник туттуллар тыл эбит. Суорун Омоллоон Кууһумата «Күөх Көппөҕө»: «Эн курдук буолуом дуо, мин Орто Кытахпын охсон бүтэрэн иһэбин», — диир[2].
Кытах — дьоҕус сир, онон биирдиилээн дьон бас билиитэ буолан, сол онон ааттанан хаалбыта үтүмэн. Холобур, Мэҥэ-Хаҥалас Өлөчөйүгэр бааллар: Акамыын Кытаҕа, Акайа Кытаҕа, Баҕа Кытаҕа, Буока кытаҕа, Кынаачай Кытаҕа, Лэпсэй Сэмэнин Бэрбээкэйдээх Кытаҕа, Мэхэлээс Кытаҕа, Охоноон Кытаҕа, Сүөдэрэпээн кытаҕа, Утуунньук Кытаҕа, Хатыы Кытаҕа.[3]

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. (П. С. Афанасьев редакцията). — Дьокуускай: «Бичик», 1994. — ISBN 5-7696-28-2
  2. Суорун Омоллоон. Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1966. — Т. 1. — С. 10.
  3. Багдарыын Сүлбэ. «Аал уоту оттунан». — Дьокуускай: Саха Сиринээҕи кинигэ кыһата, 1993. — 192 с.