Иэс баайыы

Иэс баайыы диэн иэскэ киллэрии, иэс биэрии ааттанар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан хардары-таары иэс ылсан, бэрсэн, ону төлөһөн бэйэ-бэйэлэрин кытта сөптөөх, ытыктаһар сыһыаны олохтуур эбиттэр. Иэс ылсыы уонна бэрсии киһи буолуу биир сүрүн салаатынан ааҕылларынан киһи быһыытын тутуһууга тириэрдэр. Кыыллар уонна көтөрдөр хаһан да иэс диэн бэрсибиттэрэ биллибэт.

Иэскэ киллэрии элбэх өрүттээҕин туһана сылдьыллар:

1. Кэһии биэрии.

2. Тугу эмэ иэс биэрии.

3. Оҕону улаатыннарыы.

4. Көмөлөһүү.

Иэскэ киллэрии өрүттэрин биир-биир ылан дириҥэтэн ырытыллар:

1. Бары кэһии ылалларын сөбүлүүллэр. Сахалар былыр-былыргыттан хардары-таары кэһии бэрсиһэр үтүө үгэһи үөскэтэн туһаналлар. Бэйэтэ кэһиилээх кэлбит киһиэхэ хардары кэһии биэрэн ыытыы былыргыттан олохсуйбут. Кэһиини ылыы киһини хаһан эрэ төлөнүөхтээх, ол аата хардары кэһии бэриллиэхтээх иэһигэр киллэрэр.

Сахаларга кэһиини ылсыы, бэрсии диэн былыр-былыргыттан туттулла сылдьар үгэс киһи киһини сыаналыыр, бэйэтигэр тэҥниир өйдөбүлүн үөскэтэр. Кэһиини биэрии иэскэ киллэрии диэн буоларын бары билэллэр. Кэһиини ылар киһи хаһан эрэ төлүүргэ иэскэ киирэр, хардары туох эмэ кэһиини биэрдэҕинэ эрэ табыллар. (1,60).

2. Иэс биэриигэ бары барыта туттуллар. Ордук элбэхтик харчыны иэс биэрии тарҕанна. Аныгы кэмҥэ баантан кредити ылыы уһун кэмнээх иэскэ киирии буолар. Дьиэ ылаары ипотекаҕа киирдэххэ иэһи уһун кэмҥэ бэйэ кыаҕар сөп түбэһэринэн төлүүр кыахтаныллар. Кредиттэрин кэмигэр кыайан төлөөбөккө куота, саһа сатыыр дьон эмиэ бааллар.

Иэһэ суох киһи суох. Дьон бары кэриэтэ бэйэ-бэйэлэригэр эбэтэр атын ханна эрэ иэстээх сылдьаллар. Аныгы кредит харчы биэрии сайдыбыта иэстээх дьону аһара элбэттэ.

Дьон үксэ иэс ылыынан туһанар. Иэс кэмигэр төлөнөрө үчүгэй. Төлөммөккө хаалбыт иэс иҥэн хаалар куһаҕан санааны үөскэтэр. Бу куһаҕан санаа үгэскэ кубулуйдаҕына хаһан баҕарар дьайыыта тиийэн араас куһаҕан хамсааһыннары, быһыылары оҥорууга төрүөт буолар.

3. Оҕо төрөппүтүгэр иитиллибит иэстэнэр. Төрөппүт оҕотун иитиитэ, улаатыннарыыта киниэхэ, эдэр киһиэхэ иэс баайыыта буолар. Оҕо төрөппүтүн олоҕун салгыыр киһи буолар. Оҕо баар буоллаҕына эрэ олох салҕанан иһэр кыахтанар. Оҕо улаатан бэйэтэ үлэһит, туспа ыал буолуор диэри улаатыннарбыт, аһаппыт, таҥыннарбыт, үөрэппит төрөппүттэригэр улахан иэскэ киирэр.

Төрөппүт оҕону иитиигэ кыһанара, таба, киһилии суолунан салайара хайаан да толоруллуохтаах ирдэбил буолар. Оҕо иитиитэ табыллыбатаҕына, атаахтатыыга кубулуйдаҕына, “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына төрөппүт үтүө баҕа санааларын оҕо толорумуон сөп, иэстээҕин туһунан өйдөбүлэ суох буола улаатар.

4. Киһиэхэ тугунан эмэ көмөлөһүү иэс баайыыта, иэскэ киллэрии буолар. Эдэр киһиэхэ үөрэнэригэр, үлэ булунарыгар эҥин элбэхтик көмөлөһөн, иэс баайан кэбиһии диэн сахаларга олохсуйбут үгэс баар. Улаатан үлэһит киһи буоллаҕына, иэһин саныаҕа диэн баҕа санааттан итинник уһун кэмнээх быһаарыныыны ылыналлар.

Эдэр ыалларга дьиэ туттуналларыгар, булуналларыгар тугунан эмэ көмөлөһүү кыра да буоллар иэс баайыыта буолар.

Ханнык баҕарар иэс төлөнөрө ирдэнэр. Иэс төлөнүүтүн сокуона кытаанах уонна киһи быһыытыттан тутулуктаах биллэр уратылардаах. Үчүгэй үчүгэйинэн төлөнөрө хаһан баҕарар ирдэнэр буоллаҕына, куһаҕан куһаҕанынан төлөнөрүн сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыылаах киһи оҥорбот быһыыта буолар.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыылларыгар тириэрдэр бу тутаах көрдөбүлү тутуһа сылдьаллар. Ону тэҥэ киһи куһаҕан санаалара мунньулуннахтарына, үгэскэ кубулуйдахтарына сыыһа-халты туттунуутун үөскэтиэхтэрин сөбүн кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Иэһи төлөөбөт буолуу өһүөнү үөскэтэр. Иэһи төлөтүү уонна иэс көрдөөһүн иэстэһии диэн ааттанар. “Үтүөнү киһиэхэ оҥорор төлөбүрдээх, куһаҕаны оҥорор иэстэбиллээх” диэн этии киһи оҥорор быһыыларыгар эппиэт уратыларын, тус-туспаларын быһаарар.

Бу үөскээн тахсар иэстэбил биллэр уратылаах. “Үтүөнү оҥоруу үтүөнэн төлөнөр” буоллаҕына, “куһаҕаны оҥоруу куһаҕанынан” төлөнөрө киһилии быһыы буолбатах. Киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыытын уратытынан бэйэтэ оҥоруон баҕарбатар даҕаны сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ ордук элбэх. Киһи куһаҕаны оҥордоҕуна куһаҕанынан төлөөһүн элбэхтик сыыһа буолан тахсар кыахтанар. Сахалар дьон өйүн санаатын дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн куһаҕан куһаҕанынан төлөнөрүн киһилии быһыынан аахпаттара биллэрэр.

Бииргэ, кыттыһан үлэлээн тугу эмэни булан баран онтуларын сатаан, табан үллэстибэккэ айдаарса, этиһэ сылдьар дьон билигин баар буоллулар. Манна салайааччы киһи бэйэтин туһугар элбэҕи быһа анньан ыла сатыыра эбэтэр атыттары барыларын үлэлэрин түмүгүттэн матарара хаһан да оспот дириҥ хомолтону үөскэтэр.

Маннык быһыы туга да суох, хааман хаалбыт дьоҥҥо иэс баайыы буолар. Баайыллыбыт иэс хаһан баҕарар төлөнүөхтээх. Иэс баайыы өһү-сааһы, умнуллубат өһүөнү үөскэтэрин иэс ылар дьон умнубаттар.

Хомолто, өһүөн иэстэбилгэ кубулуйара ыраахтан буолбатах. Маппыт, кыттыгас үлэ оҥорон таһаарыытыттан туохха да тииһиммэтэх үлэһит кыыһыран салайааччытын быһаҕынан анньан өлөрөн кэбиһэрэ эмиэ баар. Кыайан үллэстибэтэх баайдарын ситэри сиэн кимиэхэ да тиксибэтин диэн уоттаан, уматан, күл-көмөр оҥоруу түбэлтэлэрэ биллэллэр.

Төлөммөтөх иэс куһаҕан санаа мунньуллуутун, эбиллэн иһиитин үөскэтэрэ кэлин куһаҕан быһыыга тириэрдиэн сөп. Иэстэн сылтанан куһаҕан санаалара мунньуллубут киһи сыыһа-халты туттунара элбиир.

Бука бары куһаҕан быһыылар аҕыйыахтарын, суох да буолуохтарын баҕараллар. Үчүгэй быһыылар элбииллэрин туһугар куһаҕаны оҥоруу куһаҕанынан төлөнөрө суох буоллаҕына эрэ табыллар. Куһаҕан куһаҕанынан төлөнүүтэ куһаҕан быһыылар аҕыйыылларын үөскэппэтиттэн, ордук элбэтэринэн уонна ыаратарынан киһилии быһыылаах дьон туһамматтар.

Иэскэ киллэрии, иэс биэрии сахалыы иэс баайыыта диэн ааттанар. Арахсыбат турукка киириитэ бэлиэтэнэр. Бу аатын курдук иэс төлөнүөр диэри арахсыбакка, хам баайыллыбыт курдук барсан иһэрин биллэрэр.

Иэстээх дьон хаһан баҕардахтарына көрсүһүөхтэрин сөп. Иэһин кыайан төлөөбөт киһи араас биричиинэлэринэн бу көрсүһүүттэн куота көтө, саһа сылдьыан сөп. Куота көтө, саһа сылдьар киһи «Кутуйах хороонун кэҥэтэр» диэн этиигэ сөп түбэһэр. Куотан, саһа сылдьар киһини итинник этэллэр.

Куотуу, саһа сылдьыы араас элбэх биричиинэлэрдээх буолар. Элбэх биэрэр иэстээх, олорун кыайан төлүүр кыаҕа суох киһи «Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар» диэн этиигэ сөп түбэһэр курдук, хайдах эрэ иэһин төлүүрүн уталыта, уһата түһэр сыалтан көрсүһүүттэн куота көтөн биэрэ, булларбакка саһан сылдьа түһэр.

Кыаттарар, хотторор хаһан баҕарар хомолтолоох, өссө ночооттоох да буолар. Ханнык эмэ күрэхтэһиигэ, илин былдьаһыыга кыаттарар, хотторор киһи куота сылдьара эмиэ сөп. Саахымат оонньуутугар кыаттарар киһи кыайар киһитэ оонньуохха диэтэҕинэ солото суох буолан хаалара биллэр суол.

Киһи хайа эрэ киһиэхэ наадыйан көрдөөтөҕүнэ баар буола охсон биэрэр киһини “Үчүгэй киһи” диэн ааттанар. Наадыйбыт кэмҥэ суох, солото суох буолан хаалар киһи эмиэ баар буолар.

Иэс хаалыма диэн эйиэхэ хайдах гыммыттарай да, оннук хардарыы, хардатын биэрии ааттанар.

Иэһи ситиһии диэн урут куһаҕаны оҥорбутун өһүөмньүлээн, хардатын эмиэ куһаҕаны оҥоруу, куһаҕаны куһаҕанынан төлөөһүн ааттанар. Иэһи ситиһии диэн киһилии быһыылаах дьон хаһан да оҥорбот куһаҕан быһыылара буолар.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар иэс диэн хаһан баҕарар баар буолар быһыы. Иэс ылыллар, бэриллэр, иэс төлөнөр. Киһи иэстэн ханна да кыайан куоппат, хаһан баҕарар иэскэ киирэр, иэстээх сылдьар. Иэһи төлөһөн эрэ аҕыйатыллар, суох оҥоруллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.