Дьарылҕач Айылҕа паарката
Дьарылҕач Айылҕа паарката» (укр. Джарилгацький національний природний парк) — Дьарылҕач арыыга баар Украина национальнай паарката. Арыы Херсон уобалаһыгар киирэр. 2009 сыллаахха ахсынньы 11 күнүгэр олохтоммут. Иэнэ — 10 000 га.
Паарка иһигэр киирэр Дьарылҕач хомото Рамсар конвенциятынан көмүскэнэр аан дойдутааҕы статустаах уу-бадараан сиригэр-уотугар киирсэр.
Устуоруйата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1923 году сыллаахха Дьарылҕач арыы «Аскания-Нова» заповедник сорҕото буолбута. 1927 сыллаахха туспа 32 тыһ. га иэннээх Приморскай заповедник иһигэр киирбитэ (арыыны кытары онно Тендровскай коса, Долгай, Орлов, Бабин, Смоленый уонна Дьарылҕач хомотун арҕаа өттө киирбиттэрэ). Ол эрээри сотору кэминэн заповедник статуһа суох буолбута. 1974 сыллаахха 300 га иэннээх Дьарылҕачтааҕы ботаническай заказник баар буолбута.
2009 сыллаахха Украина бэрэсидьиэнин ыйааҕынан бу заказник баазатыгар Хара муора хотугу кытылын айылҕатын уонна култуура мэҥэлэрин харыстыыр соруктаах Дьарылҕач Айылҕа паарката олохтоммута.
Ойуулааһын
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Национальнай пааркаҕа 10 000 га судаарыстыба сирэ, ол иһигэр 7 531 га «Скадовскайдааҕы чинчийэр булт хаһаайыстыбатын» сирэ уонна 2 469 га Дьарылҕач хомотун уулара киирэллэр.
Айылҕата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]-
-
-
Краабтар -
Хомурдуос -
-
-
Күлгэрилэр -
Үүнээйитин 1927 сыллаахха Украина зоолога Н. В. Шарлемань ойуулаабыта. Кини арыыны 4 балаһаҕа араарбыта: муора ото үүммүт кумахтаах, чараппаахылаах хотугу кытыл (кэтитэ 3 м — 1.5 км); туустаах күөллэр уонна тураҥнар; арыы үөһүгэр баар истиэп; кумахтаах кучугурдаах соҕуруу кытыл.
1922—1923 сс. үүнээйитин Аскания-Нова батикатын салаатын сэбиэдиссэйэ ботаник И. К. Пачоскай үөрэппитэ. Арыыга 499 көрүҥ тымырдаах үүнээйи үүнэр. Онтон 51 - эндемик. 11 көрүҥ Украина Кыһыл кинигэтигэр киллэриллибиттэр. Холобур, ковыла днепровская (Stipa borysthenica Klok. ex Prokud.), меч-трава болотная (Cladium mariscus) уонна золотобородник цикадовый (Chrysopogon gryllus (L.) Trin.), 4 — Европейский красный список.
Арыыны тулалыыр ууга хамсыр харамай эгэлгэтэ көстөр. Ордук элбэхтик көстөр көрүҥнэринэн таас (Palaemon elegans) уонна от (Palaemon adspersus) креветкалара, сүүрбэччэ краб көрүҥэ уонна Украина Кыһыл кинигэтигэр киирэр стерлядь уонна севрюга буолаллар.
Арыыга бэйэтигэр үүтүнэн иитиллээччи 15 көрүҥэ баар. Ол иһигэр кыһын мууһу туораан киирэр кыыллар — русак куобах (Lepus europaeus), саһыл (Vulpes vulpes) уонна тороху (Sus scrofa). Пресмыкающиеся острова: өҥнөөх ящурка (Eremias arguta), истиэп гадюката (Vipera ursinii) уонна көннөрү уж (Natrix natrix); земноводные: күөх жаба (Pseudepidalea viridis) уонна көннөрү квакша (Hyla arborea). Арыыга 248 көтөр көрүҥэ көстөр. Кыһын 150 тыһыынчаҕа диэри көтөр мустар. Кыстыкка эбэтэр сайыллыкка ааһан иһэр көтөрдөр арыы кытылыгар аһаан ааһаллар, холобур куба (Cygnus cygnus) уонна шипун куба (Cygnus olor), кинилэр ахсааннара 7 тыһыынчаҕа тиийэр буолар. Көтөр 47 көрүҥэ Украина Кыһыл кинигэтигэр киирэ сылдьаллар. Ол иһигэр розовай пеликан (Pelecanus onocrotalus), Кугас кус (Tadorna ferruginea), дрофа (Otis tarda), хара эһир (Ciconia nigra), красавка туруйа (Anthropoides virgo).
16-18 үйэлэргэ кулааһай (Cervus elaphus), тороху (Sus scrofa), сайгак (Saiga tatarica) уонна кулан (Equus hemionus) элбэхтэр эбит, 19 үйэҕэ диэри — тарпан. 1972 сыллаахха аскания мараалын (биитэр гибрид таба; кулааһай гибридэ Cervus elaphus L.) үөскэппиттэр; 1980 сыллаахха европа муфлонун (Ovis gmelini) аҕалбыттар, 1980-с сылларга — лань (Dama dama). Мараалы уонна муфлону булка анаан аҕалбыттар.
Джарылгач уонна Каркинит хомолоругар кииттиҥилэр үс көрүҥнэрэ көстөр: дельфин-белобочка (Delphinus delphis), афалина (Tursiops truncatus), морская свинья (Phocoena phocoena relicta). Балар кыһыл кинигэҕэ киирэллэр.