Боотур ууһун төрүттэрэ

Дьуон Дьаҥылы (Дьаабы) Эллэй Боотур биир уола, киниттэн Боотур Уус диэн төрүөн билиҥҥи Ботуруускай улууһун (Чурапчы, Таатта, Амма оройуоннарын сирэ) нэһилиэктэрин ууһаппыт.

Холобур, сэһэҥҥэ ол Боотур уус диэнтэн: Бологур Буххаат, Чакы Боотур, Уот Айах Куудаҥса диэн бырааттыы ини-бии дьон баар эбиттэр. Бу дьонтон бары Боотуруускай улууһун нэһилиэктэрэ хайдан үөскээн олорбуттар.

Бологур Буххаат уола Боло Күүлэкээн диэн төрүөбүт, онтон: Омоллоон Бөҕө, Хомуос, Тимир кутурук диэн уолаттар төрүөбүттэр. Онтон салҕаан Омоллоонтон Сэһэн, Быркына, Сүпсүк, Долуччу, Курда Мээри диэн уолаттарыттан Хомуос Бологур, Сэһэн Бологур, Долуччу Бологур, Сүпсүк Бологур, Курда Бологур диэн биэс сүрүн Бологур нэһилиэктэрэ ууһаан тахсаллар. Сэһэнньиттэр кэпсээннэринэн Боло Күүлэкээн диэн сылгы-ынах баайдаах, Амма үрэххэ Лөнкуудэй, Таатта үрэххэ Сутуруолаах диэн сирдэринэн дойдулаах эбит. История докумуонугар Боло Күүлэкээн «Гуликан» диэн 1638 сылга Хатылы ууһун кинээһинэн, Омоллоон – «Омолдонко-Гуликанов», кини бырааттара Хомуос – «Хамоско-Гуликанов» диэн аатынан Боотуруускай ууһун дьонунан 1639-1665 сс. киирбиттэр. Онон Боло Күүлэкээн кэмигэр билиҥҥи Бологур, Хатылы, Чакыр, Хадаар, Хайахсыт нэһилиэктэрэ биир Боотур ууһа диэн эбиттэр. Бу Боло Күүлэкээн «хоролуу ааттааҕа» диэн этии олус интириэһинэй. Бологур диэн тылга маарынныыр, түүр-монгол омуктарыгар хас да биис ууһа баар буола сылдьыбыта биллэр. Холобур, ыраах Илин Европаҕа болгардар, кыргызтарга булгачиннар, буряттарга булагаттар. Бу ааттары «булгад» - ол аата буккааһык диэн түүр тылыттан таһаараллар.

Уот Айах Куудаҥса диэнтэн Аан Өрүөчэй төрүөбүт, оттон Батас Мөндүкээн (Көччөх Төрөлөй) диэн төрүөн биэс Хатылы төрдүн, биэс уолу төрөтөр. Уолаттар ааттара: Кытаанах Баллы, Уока Тэбэнэ, Yрүҥ Бас Болтоҥо, Аччагар Ньамнах диэннэр. Балартан кэлин Кытаанах, Болтоҥо, Аччаҕар, Уокаа, Чэппиэдэй, Одьолуун, Төлөй (Хатылылар) нэһилиэктэрэ үөскээбиттэр.

Боло Күүлэкээн саҕана Хатылы төрүттэрэ – Аччаҕар Ньамнах, Кытаанах Баллы, Yрүҥ Бас Болтоҥо, Уокаа Тэбэнэ, Ильгэн Боотур диэн биэс ини-бии дьон Аан Өрүөчэй диэнтэн үөскээн ууһаабыттар. Аан Өрүөчэй Батас Мөндүүкээн соҕотох уолунан аатырар. Архыып докумуоннарыгар Аан Өрүөчэй Очей Тобутаев диэн кинээс, уола Аччаҕар-Ньамнах – кинээс Немняк Очиев диэн ааттарынан киирбиттэр диэн сабаҕаланар.

Боотур ууһа урут Хатылы ууһа диэн ааттанара биллэр. Хатылылары наар хоту сахаларга уонна тоҥустарга баар хатыгын аҕатын ууһун аатын кытта сэргэстэһэ туруораллар. Манна Хатылы буолаһын дьоно архыып докумуонугар, «бырааскай уонна тоҥус дьоно» диэн бэлиэтэммиттэрэ интириэһи үөскэтэр. Бу хатыгыннары бүрээттэргэ, монголларга баар хатагин диэн биис ууһун аатын кытары тэҥнииллэр. Хатагиннар төрүт былыргы монгол бииһэ, Чингисхан чугас аймахтара этилэр, ол эрээри кини утарылыһааччытын Джамуханы өйөөн, кинини утары сэриилэспиттэрэ биллэр. Ол түмүгэр, хоттороннор дэлби ыһыллыбыттар, сорохторо Байкаал таһыгар күрээбиттэрэ бэлиэтэнэр, оттон хоту түспүт буолуохтарын сөп.

Чакы Боотур диэн уолтан Ат Күһэҥэй, Аттыыр Өнөк, Сарала Дьадьай диэн уолаттар төрөтөлөөн, кинилэр удьуордара: Чакыр, Хадаар, Хайахсыт, Хоптоҕо нэһилиэктэрэ олохтоноллор. Дьон сэһэнинэн Күһэҥэйдэр – Ат Күһэҥэй, Тый Күһэҥэй диэн билиҥҥи Чакыр нэһилиэктэрин төрүттэрин ааттыыллар. Ат Күһэҥэй (Ат-Кушенейко) диэн эмиэ Боотуруускай буолаһыгар суруллубут.