Байкалов Карл Карлович

Ка́рл Ка́рлович Байка́лов (дьиҥнээх араспаанньата Некундэ) (1886 — 1950) — сэбиэттэр сэрии тойонноро. Гражданскай сэрии кыттыылааҕа.

1886 сыллаахха Латвияҕа революционердар ыалларыгар төрөөбүтэ. 1906 сыллаахха өрөбөлүүссүйэ хамсааһыныгар кыттыбыта, ол түмүгэр Байкаал аттыгар көскө ыытыллыбыта. Гражданскай сэрии саҕаланыаҕыттан биэс быраатын кытта этэрээт тэрийбитэ. Ол кэнниттэн этэрээт элбээн барбыта, кыһыллар 5-с аармыйаларыгар холбоспута. 1921 сыл балаҕан ыйыгар Байкалов салалталаах 22-с этэрээт Монголияҕа ыытыллыбыта. Монголия арҕаа өртүгэр Толбо диэн манастыырга үрүҥнэр төгүрүктээһиннэригэр түбэспитэ. Кыһыллар кэлэн босхолообуттара.

1922 сыл кулун тутар 6 күнүгэр Саха уобалаһын сэриилэрин хамандыыра Нестор Каландаришвили өлбүтүн кэннэ кини дуоһунаһыгар Байкалов ананар. Кини кандидатуратын кыһыллар 5-с аармыйаларын штаабыгар (хам. Уборевич) С.Ю.Широких-Полянскай Дьокуускайга олорон туруорбута биллэр. Полянскай Байкаловтыын 1921 с. Арҕаа Монголияҕа бииргэ сылдьыбыттара. Муус устар 24 күнүгэр Байкалов Дьокуускайга Кыһыл кириэс бырааһа буолан кубулунан кэлэр. Бу иннинэ былааска олорбут "триумвирааты" күүс өттүнэн туораталлар, Саха сирэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ буоларын туһунан быһаарыы ылаллар. Байкалов Полянскай өҥөтүнэн, кэлээт, олохтоох саха салайааччыларын Бараахабы, Ойуунускайы уо.д.а. кытта чугасаһар уонна, Саха сирин сэбилэниилээх күүстэрин хамандыыра буоларын быһыытытынан, Бараахап эйэлэһэр бэлиитикэтин (аныгы устуоруктар "миролюбивая политика Барахова" диэн сыаналаабыттара) өйүүр. Сэбиэскэй былаас олохтоохтор өрө турууларын утары хааннаах репрессияны уҕарытар, кэккэ эйэлээх миэрэлэри ылынар. Ол курдук, бастаанньыстарга амнистия биллэриллибитэ. Ол түмүгэр бастаанньыстар хамсааһыннара мөлтүүр, дьон сыыйа саатын-саадаҕын ууран, суута суох, буруйга тардыллыбакка эйэлээх олоххо көһөр.

Ол үрдүнэн, 1922 с. бэс ыйын 9-10 күннэригэр Арҕаа Хаҥалас Төхтүрүгэр буолбут Саха сирин кыһылларын-үрүҥнэрин генеральнай кыргыһыыларыгар кыһыллар чуут хотторо сыспыттара.

1923 сылга Анатолий Пепеляев генералы утары сэриини салайбыта.

1923 сылга Дьокуускайтан барбыта уонна 5-с армия Байыаннай трибуналыгар үлэлээбитэ. 1924 - 1925 сыларга Тоҥустар өрө турууларыгар кинилэри кыргар хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Ол кэнниттэн ВЦИК иһинээҕи Хоту кэмитиэтигэр үлэлээбитэ, Саха сирин обкуомун сэкиритээрин эбээһинэһин толорбута, Конфедералистар хамсааһыннарын хам баттааһыҥҥа кыттыбыта, Байбал Ксенофонтовы туппута.

1937 сыл балаҕан ыйын 7 күнүгэр Байкаловы Троцкай тэрилтэтигэр кыттыылааххын диэн буруйдаан туппуттара, кылгас силиэстийэ кэнниттэн 10 сылга хаайыыга ыытыллыбыта. 1941 сылга болдьоҕун 5 сылга дылы кыччаппытара.

Байкалов 1950 сыл атырдьах ыйыгар Абалаахха өлбүтэ. 1956 сыллаахха реабилитацияламмыта.

Сигэлэр

Шамбаров В. Е. Белогвардейщина. М., Эксмо-Пресс, 2002
Клипель В. И. Аргонавты снегов. О неудавшемся походе генерала А. Пепеляева. [1] Архыыптаммыт 2017, Сэтинньи 8 күнүгэр. (билигин бу сайт аһыллыбат)
Конкин П. К. Драма генерала. [2]
Пепеляевщина. 6 сентября 1922 — 17 июня 1923 гг.. [3]
Грачев Г. П. Якутский поход генерала Пепеляева. (под редакцией П. К. Конкина)[4]