Баайдар уонна үлэһиттэр оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ уратылара
Баайдар уонна үлэһиттэр дьон улахан бөлөхтөрүн, икки өрүттэрин үөскэтэллэр. Кинилэр өйдөрө-санаалара баайдара-маллара төһө элбэ-ҕиттэн тутулуктанан улаханнык уратыланан тахсаллар:
1. Аҕыйах ахсааннаах баайдар. Үлэни оҥорон таһаарыыны баһы-лааһын уонна улахан салайааччы буолуу үлэһиттэр оҥорон таһаар-быттарынан туһаныыга тириэрдэринэн баайдар байыыны ситиһэллэр. Оҕолорун маанылаан, атаахтатан иитэн улаатыннаран бас-баттах быһыылаах буоларыгар тириэрдэллэрэ уларыйан иһэллэрин үөскэтэр.
2. Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр. Үлэлээн-хамсаан туһалааҕы, барыһы оҥорон таһаараллар, эттэрин-сииннэрин эрчийэн буор кутта-рын үөскэтэн сайыннараллар уонна оҕолоругар тириэрдэннэр омук сайдыыны ситиһэригэр түргэнник тириэрдэллэр. Үгүс оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэн үлэ тупсарын ситиһэллэр.
Үлэни оҥоруу уонна онон туһаныы уратылара, бу дьон улахан бөлөхтөрүгэр биллэр дьайыыны оҥороллоруттан өйдөрө-санаалара сайдыыта эмиэ туспаланан хаалаллар. Бу уратылар оҕолорун иитэл-лэригэр, үөрэтэллэригэр быһаччы дьайалларыттан оҕолор өйдөрө-санаалара утарыта хайысхалаах буола улааталлар.
Баайдар уонна үлэһиттэр оҕону кыра эрдэҕиттэн иитэргэ, үөрэтэргэ туһанар ньымалара тус-туспалар, утарыта турар өйдөбүл-лээхтэр. Бу тус-туспалар дьайыыларыттан баайдар уонна үлэһиттэр оҕолорун өйдөрө-санаалара икки өрүттээхтик сайдаллар:
1. Атаах оҕо.
2. Көйгө оҕо.
Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр, бу кутун хайдах иитииттэн, көрүүттэн-истииттэн өйө-санаата улаханнык уларыйарын арыыйда дириҥник ырытыахпыт:
1. Баайдар барылара-бары дэлэйиттэн оҕолорун маанылаан, атаахтатан иитэллэр, тугунан да хааччахтаабаттар, көҥүлүнэн ыытан кэбиһэллэр. Оҕо көҥүлүнэн барыыта улаатан хааллаҕына бэйэмсэх санаата аһара барарыттан тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах буолар. Үлэҕэ үөрэппэттэриттэн сүрэҕэ суох буола улааталлар, бэйэлэрин эрэ тустарыгар тугу эмэни, кыраны оҥоро сатыахтарын сөп.
Баай дьон оҕолорун кыра эрдэҕинэ үлэлиир үгэскэ үөрэппэккэ атаахтата, оонньото сырытыннараллара элбэх. Оҕолорун бэйэмсэх санаалара бэйэлэрин кытта тэҥҥэ улаатан иһэриттэн араас көрдөбүллэрэ аһара барарыгар тириэрдэн кэбиһэллэр. Бэйэмсэх санаа киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэйи элбэхтик оҥороругар тириэрдэринэн аһара бардаҕына атыттарга үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун суох оҥорор. Баай уонна бэйэмсэх санаалаах киһи баайын туһанан бэйэтигэр өссө элбэх үчүгэйи оҥосторунан баайдар аһара байар санаалара улаатан иһэригэр тиийэллэр. Аһара баайдар баар буолуулара атыттар, элбэх үлэһиттэр дьадайыыларын үөскэтэриттэн, дьон бу икки өрүттэрэ утарыта туруу-лара улаатан, дириҥээн иһэрэ өссө эбиллэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон олохторо көммүт курдук сана-ныылара үөскээн оҕолорун атаахтатан иитэллэрэ олоҕурбута. Онно “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн партия ыҥырыыта ордук көмөлөс-пүтэ, оҕолор бары бэлэмҥэ үөрэнэр кэмнэрэ кэлбитэ. Итини тэҥэ, оҕолору үөрэхтээх эрэ оҥороору үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиспит-тэриттэн үлэлииргэ сүрэҕэ суох буолуулара улааппыта.
Тыл үөрэхтээхтэрэ оҕону “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥорон ис” диэн этэн үөрэтэллэрэ атаахтатыыга тириэрдэр, тугу барытын талбытынан оҥорорун көҥүллүүрүнэн, көҥүлүнэн барыытын үөскэ-тэрэ сахалар оҕону иитэр, үлэҕэ үөрэтэр үөрэхтэригэр сөп түбэспэт уонна оҕо сыыһа-халты туттунарын элбэтэр сыыһа үөрэх буолар.
Төрөппүккэ оҕото инникигэ кэскилэ, олоххо ситиһэ сатыыр сыалын ситиһиитэ буолар. Оҕону кыра эрдэҕинэ атаахтата сылдьыы, үлэлииргэ үөрэппэт буолуу аймахтары эстиигэ, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэтэ суох хаалыыларыгар тириэрдиэн сөп.
Баайдар оҕону атаахтатан, көҥүлүнэн ыытан иитэллэриттэн уонна үлэҕэ үөрэппэккэлэр тулуура суох буола улаатарыттан аҕыйах көлүөнэнэн эстиигэ, симэлийиигэ тиийэн хаалаллар. Ол курдук, баайдар уларыйаллара, эстэллэрэ түргэнник кэлэн иһэриттэн үлэһиттэртэн кыахтаахтара байан тахсаннар кинилэри солбуйаллар.
2. Дьон үксүлэрэ үлэһиттэр. Үлэ эрэ омугу сайыннарар, буолан баран, кыайыылаах үлэ эрэ сайдыыны аҕалар. Кыайыылаах, ол аата атын дьон үтүктэр, батыһар үлэлэрин кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, сатабыллаах киһи эрэ оҥорор кыахтанар. Ол иһин киһи буор кутун сайдыыта омук сайдыыны ситиһэригэр туһата улахана быһаарыллар. Атыттар үтүктэллэриттэн үлэ сайдар уонна үлэһиттэр ахсааннара эбиллиититтэн омук ахсаана үксээн иһэрэ ситиһиллэр.
Үлэһиттэр оҕолоро кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн тулуура, дьулуура улаатар, сыыһа-халты туттубата үөскээн туһалааҕы оҥорор кыахтанар. Үлэҕэ үөрэнэн бэйэтэ сөптөөх быһаарыыны ылынар кыаҕа улаатарыттан үлэлээн барыһы киллэрэр уонна үлэтин түмүгүн табан, сатаан туһаннаҕына байыыны ситиһэр кыаҕа улаатар.
Былыргы кэмнэргэ үлэһиттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үлэнэн иитэллэрэ уонна улаатан истэхтэринэ үлэлии үөрэтэллэриттэн көйгө буолууга тириэрдэрэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини атаахтатыыга тириэрдэннэр оҕо үлэҕэ үөрэнэн көйгө буолуута куһаҕан диэн ааттанан хаалларыллан сылдьара билигин да көнө илик.
Үлэҕэ үөрэтии оҕоҕо эрэйи үөскэтэр, элбэх тулуурдаах буол-лаҕына эрэ кыайар кыахтанар. Ол иһин атаах оҕо үлэҕэ тулуйан үөрэммэт, улааттаҕына ханнык эрэ чэпчэки, барыһы аҕалбат, иппэй-туппай үлэни үлэлиэн сөп. Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ тулуура улахана эрэйиллэр. Ыараханнары уонна араас үлэни тулуйан үлэлии үөрэммит оҕо көйгө диэн ааттанар. Үлэҕэ үөрэтииттэн көйгө оҕо тулуура, дьулуура өссө улаатан олоххо ситиһиилэри оҥорор кыаҕа улаатар.
Элбэх оҕолордоох ыаллар улахан оҕолоро кыра бырааттарын, балыстарын кыра эрдэҕиттэн көрөн-истэн көмөлөһөрүттэн көйгөтүк иитиллэр. Ол иһин ыал улахан оҕолоро улааттахтарына үчүгэй салайааччылар, үлэни тэрийээччилэр үүнэн тахсыахтарын сөп.
Үлэһиттэр тулуурдара улаханыттан, өйдөрө-санаалара туруктааҕынан ыал олоҕун ыараханнарын тулуйалларыттан аймахтара сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһэллэр. Омугу көрсүө, сэмэй үлэһиттэр сайыннараллар уонна ахсааннарын элбэтэллэр. Ол барыта оҕону иитиигэ көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕин тутуһалларыттан сыыһа-халты туттубаттарыттан, ол-бу аһара барыыларга киирэн биэрбэт-тэриттэн тутулуктанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр үөрэхтэрэ. Оҕону көрсүө, сэмэй буол диэн этэн үөрэтэн тулуурун улаатыннаран сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар аналлаах үөрэх буолар. Үлэһиттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтэллэриттэн тулуура, өһөс санаата улаатан олоххо көрсөр ыараханнары тулуйар уонна үлэҕэ сайдыыны, тупсууну киллэрэр кыахтанар.
Онон кыра эрдэҕиттэн үлэни оҥорууга, тулуурдаах буолууга үөрэтиллибит оҕо көйгө диэн ааттанар уонна улааттаҕына кыайа-хото үлэлээн олоҕор ситиһиилэри оҥороро быһаарыллар. (1,91).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.