Бу сирэй Үөһээ Дьааҥы улууһа куодун көр

{{Улуус
|Тип                     = 
|Өҥө                     = Россия
|Нууччалыы аата          = Верхоянский улус
|Сахалыы аата            = Үөһээ Дьааҥы улууһа
|Гиэрбэтэ                = Coat of Arms of Verkhoyansky rayon (Yakutia).png
|Былааҕа                 = Flag of Verkhoyansky rayon (Yakutia).png
|Гиэрбэ кэтитэ            =      100px
|Былаах кэтитэ           =150px
|Дойду                   = {{флагификация|Россия}} 
|Статуһа                 = 
|Оройуон аата            = 
|  
|Оройуона                = Үөһээ Дьааҥы
|Регион                  = {{флагификация|Саха Сирэ}}
|Улуус киинэ  = [[Баатаҕай (Үөһээ Дьааҥы улууһа)|Баатаҕай]]
|Иһигэр киирэллэр        = 17 олохтоох тэриллии
|Баһылык                 = Чириков Гаврил Ильич
|Баһылык аата            = Улуус баһылыга
|Нэһилиэк буолуута       = 1930
|ПГТ буолуута            = 
|Куорат буолуута         = 
|Баччаттан куорат буолбатах = 
|Магдебургское право с   = 
|Координаталара          = 
|Иэнэ                    = 137428,06 
|Климата                 = тосту-конт
|Омугун тыла             = саха
|Омуктарын тыла          = саха, нуучча
|Олохтоох дьонун ахсаана = 11,4 тыһ.
|Чиҥэ                    = 0,08
|Агломерацията           = 
|Омуктара                = саха, нуучча, эбээн
|Этнохороним             = дьааҥылар
 | Каарта                          = Verkhoyansky ulus location.PNG
 | Чаһыта                   = {{MSK+7}}
|Каарта улахана          =
|Каартата                = 
|Каартаҕа сигэ           = 
|Москуба бириэмэтэ       = +7
|Кэм зоната            = +10
|Почта индекстэрэ      = 
|
 | Название параметра1            = код [[ОКАТО]]
 | Параметр1                      = {{ОКАТО|98216000}}
 | Примечания                     = 
}}

'''Үөһээ Дьааҥы улууһа''' — [[Дьааҥы (өрүс)|Дьааҥы]] өрүс уонна кини салааларын сүнньүгэр сытар нэһилиэктэрдээх, [[Саха Сирэ|Саха сиригэр]] суолталаах улуус. Киинэ - [[Баатаҕай (Үөһээ Дьааҥы улууһа)|Баатаҕай]] бөһүөлэгэ.

== Географията ==
Улуус иэнэ — 134,1 тыһ. км². Саха сирин арктика өттүгэр киирэр. Ыксалаһар улуустара илин өттүэгэр [[Муома улууһа]], соҕуруулуу-илин — [[Томпо улууһа]], соҕуруулуу-арҕаа — [[Кэбээйи улууһа]], арҕаа — [[Эбээн-Бытантай улууһа]], хотугулуу-арҕаа — [[Булуҥ улууһа]] уонна хоту, хотугулуу-илин — [[Усуйаана улууһа]].

Улуус соҕуруу уонна киин өттүгэр [[Дьааҥы хаптал хайалара|Дьааҥы дьапталҕата]], хотугулуу-арҕаа өттүгэр — [[Кулар|Кулар сис хайа]], илин — [[Черскэй хайалара|Черскэй сис хайата]] тайаан сытар. Улуус үгүс өттүн Дьааҥы өрүс уонна кини салаалара, [[Адыаччы]] (биир сүрүнэ) уонна [[Туостаах]] үрэхтэрэ ылаллар.

Дьааҥы өрүс орто сүнньүгэр (х.к.68°) 47 тыһ. сыллааҕынан биллэр верхнепалеолитическай стоянка баар (Бунге-Толля, 1885)<ref>[http://www.express-k.kz/news/?ELEMENT_ID=65779 Российские учёные: человек заселил Арктику уже 45 тыс. лет назад]</ref>.

; Айылҕата 
салгына — субарктическай, тосту континентальнай. Орто температура тохсунньуга −38&nbsp;°C…−48&nbsp;°C, от ыйыгар +15&nbsp;°C…+17&nbsp;°C. Сөҥүү түһүүтэ сылга 150&nbsp;мм 300&nbsp;мм диэри.

Салгын саамай тымныйа сылдьыыта (−67,8&nbsp;°C) 1892 сыл олунньу ыйыгар [[Верхоянскай]] куоракка бэлиэтэммитэ.<ref>{{cite web|url=http://1sn.ru/show.php?id=2237|title=Росгидромет: «У Верхоянска есть право официально именоваться Полюсом холода»|publisher=Информационное агентство «SakhaNews»|archiveurl=https://www.webcitation.org/65sX2vgoE?url=http://1sn.ru/show.php?id=2237|archivedate=2012-03-03}}</ref> Верхоянскай куораты ол иһин Сир Саарын Хотугу өттүн Тымныы чыпчаала диэн ааттыыллар.

== Нэһилиэнньэтэ ==

[[Верхоянскай]] куоракка, [[Баатаҕай (Үөһээ Дьааҥы улууһа)|Баатаҕайга]] уонна [[Эһэ Хайа|Эһэ-Хайаҕа]] улуус дьонун 43,67% олорор.

; Омугун туруга
2002 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн: [[саха]] — 9599&nbsp;киһи (70,24 %), [[нуучча]] — 2756&nbsp;киһи (20,17 %), [[Украиннар|украинец]] — 403&nbsp;киһи (2,95 %), [[эбээн]] — 376&nbsp;киһи (2,75 %), атын омук — 532&nbsp;киһи (3,89 %).

== Администрацияларынан араарыы ==
{| class="wikitable sortable"
|- bgcolor="#E3E3E3"
!#
!Нэһилиэктэр
!Кииннэрэ
!Кыра бөһүөлэктэр
!Иэнэ
!Почта 
индекса
!Олохтоохторун 
ахсаана

(2018 сыл)
|- 
|align="right"|1||[[Верхоянскай]]||Верхоянскай куорат|| 1 ||align="right"|25||678530
| align="right" |1122
|-
|align="right"|2||[[Баатаҕай (Үөһээ Дьааҥы улууһа)|Баатаҕай]]||Баатаҕай||3|| align="right" |11|| 678500 || align="right" |3653
|-
|align="right"|3||[[Эһэ Хайа|Эһэ-Хайа]]||Эһэ-Хайа||1|| align="right" |3|| 678515 || align="right" |188
|-
|align="right"|4||[[Адыаччы (нэһилиэк)|Адыаччы]]||[[Бөтөҥкөс]]||3|| align="right" |5666|| 678505 || align="right" |904
|-
|align="right"|5||[[Арыылаах (Үөһээ Дьааҥы)|Арыылаах]]||Бала||2|| align="right" |3516|| 678526 || align="right" |505
|-
|align="right"|6||Бабушкинскай||[[Бабушкин (нэһилиэк)|Боронук]]|| 2|| align="right" |5417|| 678530 || align="right" |345
|-
|align="right"|7||[[Барылас]]||Барылас|| 1|| align="right" |6750|| 678527 || align="right" |105
|-
|align="right"|8||[[Боруулаах]]||Томтор|| 2|| align="right" |18930|| 678510 || align="right" |709
|-
|align="right"|9||[[Дулҕалаах]]||Томтор||1|| align="right" |5931|| 678525 || align="right" |285
|-
|align="right"|10||[[Сартаҥ]]||Үҥкүр||2|| align="right" |12139|| 678527 || align="right" |511
|-
|align="right"|11||[[Остуолба]]||Остуолба||1|| align="right" |1898|| 678500|| align="right" |294
|-
|align="right"|12||[[Суордаах]]||Суордаах|| 1|| align="right" |9237|| 678511 || align="right" |351
|-
|align="right"|13||[[Табалаах]]||Улахан-Күөл|| 2|| align="right" |26993|| 678504 || align="right" |984
|-
|align="right"|14||[[Чөрүмчэ]]||Чөрүмчэ|| 2|| align="right" |13654|| 678522 || align="right" |229
|-
|align="right"|15||[[Эҥэ]]||Сайдыы||2|| align="right" |21828|| 678521 || align="right" |609
|-
|align="right"|16||[[Элгэс]]||Хайыһардаах||1|| align="right" |3683|| 678522 || align="right" |364
|-
|align="right"|17||[[Янский|Янскай]]||[[Дьааҥы (нэһилиэк)|Үөттээх]]|| 2|| align="right" |1747|| 678500|| align="right" |194
|-bgcolor="#E3E3E3"
|||'''Барыта'''||  ||'''29'''
|134,1 тыһ.км²
|  ||align="right"|'''11352'''
|}

== Экономика ==
; Промышленность 

Улууска сир баайа [[хорҕолдьун]], сурьма, [[Көмүс|кыһыл көмүс]], [[үрүҥ көмүс]], вольфрам, [[Алтан (химия элэмиэнэ)|алтан]], о.д.а. хостонор. [[Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара|Сэбиэскэй кэмҥэ]] манна Баатаҕай уонна Эһэ Хайа чугаһыгар хорҕолдьуну хостооһун күүскэ ыытыллыбыта (ол иһигэр Көстөргө эмиэ), Лазоҕа кыһыл көмүс хостоно сылдьыбыта. 1990-с сылларга годы сир баайын хостооһун барыта кэриэтэ тохтообута. 2001 сыллаахха Лазо<ref>{{cite web|url=http://www.bestpravo.com/yakut/data03/tex14695.htm|title=Постановление Госсобрания (Ил Тумэн) РС(Я) от 20.03.2001 ПР № 261-II «Об упразднении административно-территориальной единицы посёлка Лазо Верхоянского улуса РС (Я)»|publisher=Правовой портал «Bestpravo»}}</ref> дэриэбинэ сабыллыбыта, в 2003 сыллаахха Эһэ Хайа бөһүөлэги сабар туһунан былаан көрүллүбүтэ эрээри, олоххо киирбэтэҕэ<ref>{{cite web|url=http://www.bestpravo.com/yakut/data02/tex12977.htm|title=Распоряжение Правительства РС(Я) от 02.06.2003 № 597-Р «О посёлке Эсе-Хайя Верхоянского улуса»|publisher=Правовой портал «Bestpravo»}}</ref>.

Кэлиҥҥи сылларга сир баайын хостооһун саҥа биэтэгэ саҕаланна, билигин улууска:
* көмүс байдаах Сентачан — Россияҕа биир саамай бөдөҥ, 1990-с сылларга анаан тохтотуллубута. Билигин «Звезда» ХЭТ чөлүгэр түһэрии үлэтин түмүктээн, көмүһү хостооһун бара турар.
* көмүс баайдаах Күчүс — Саха сиригэр биир саамай бөдөҥ. «Полюс Золото» ХЭТ манна чинчийии үлэтин ыыта сылдьар.
* Прогноз — үрдүк хаачыстыбалаах үрүҥ көмүс баар сирэ.

; Тыа хаһаайыстыбата

Улуус билиҥҥи сайдыытын уонна уратытын кытта быһаччы ситимнээх. Тыа хаһаайыстыбата сүнньүнэн ынах сүөһүнү, сылгыны, табаны уонна күндү түүлээҕи иитии.


== Үөһээ Дьааҥыттан төрүттээх биллэр дьон ==

:[[Ефимов Георгий Семенович]] (1892— ? ) — саха бастакы юристарыттан биирдэстэрэ, Саха АССР бастакы Конституциятын оҥорууга хамыыһыйа чилиэнэ.
:{{Саха норуодунай аатын Бэлиэтэ тиһиккэ аналлаах}} [[Ефимов Моисей Дмитриевич]] (06.08.1927—14.11.2010) — саха норуодунай бэйиэтэ.
:[[Томская Дария Андреевна|Томская Дария Андреевна-Чайка]] (1913) — ийэ олоҥхоһут.

== [[Үөһээ Дьааҥы улууһун үөрэх тэрилтэлэрэ|Үөһээ Дьааҥы улууһун үөрэҕин тэрилтэлэрэ]] ==

== Примечания ==
{{примечания}}

== Ссылки ==
{{Навигация}}
* [https://web.archive.org/web/20120418191424/http://www.sitc.ru/monitoring/verkhoyansk/index.shtml Верхоянский улус на сайте Центра СЭПМ]
* [http://batagay.ucoz.ru/ Неофициальный сайт Батагая]
* [http://www.batagaj.ru/ Неофициальный сайт Батагая]
* [https://web.archive.org/web/20080117180947/http://www.buryatzoloto.ru/about/resourse Сайт ОАО «Бурятзолото»]
* [https://web.archive.org/web/20140923051833/http://lavrovit.narod.ru/statiei/kester.htm О месторождении Кестер]

:
 
{{Template:Саха Сирин улуустара}}

[[Категория:Саха сирин улуустара]]