Үөн-көйүүр

Саарыстыба:	Харамайдар
Кэлим:	Arthropoda
Подтип:	Hexapoda
Кылаас:	Insecta

Латыынныы аата

Insecta

Үөн-көйүүр (лат. Insecta) диэн хамсыыр харамайдар ордук улахан бөлөхтөрө. Ол курдук лыахтар 160 тыһыынча, хомурдуостар 350 тыһыынча, тигээйилэр, кымырдаҕастар, ыҥырыалар 10 тыһыынча, сахсырҕалар 75 тыһыынча, кыймалар 50 тыһыынча көрүҥнэрэ баара биллэр.

Этэ-сиинэ үс чаастан турар: төбөттөн, түөстэн, истэн. Кини 6 атахтаах. Хонууга, ойуурга, күөлгэ олохсуйар. Үөн-көйүүр олоҕун устата 4 түһүмэҕи: сымыыты — көйүүрү (личинканы) — сыаҕайы (куколканы) — сиппит үөнү ааһар. Хомурдуостар, лыахтар, бырдахтар, сахсырҕалар, тигээйилэр, кымырдаҕастар уо.д.а. үөннэр-көйүүрдэр ити курдук сайдаллар.

Таҥара ынаҕа таарыйдахха, хабархай убаҕаһы таһаарар. Ол кинини көтөрдөртөн уонна да атын өстөөхтөрүттэн көмүскүүр. Көтөрдөр таҥара ынаҕын, өҥүттэн көрөн билэн, тыыппаттар. Ол иһин таҥара ынаҕын чаҕылхай, дэбигис көстүмтүө өҥүн сэрэтэр өҥ диэн ааттыыллар. Ыҥырыалар — уопсай кыттыгас олохтоох үөннэр, элбэх буолан бииргэ олороллор. Мүөттээх ыҥырыа дьиэ кэргэнигэр биир бөдөҥ тыһы ыҥырыа — ийэ, хас да сүүс атыыр ыҥырыалар баар буолаллар. Ыҥырыалар буоскаттан алталыы муннуктаах үгүс чуолҕаннардаах уйалары (соттары) сыбаан оҥороллор. Үлэһит ыҥырыа иһин уһугар иннэлээх. Киһини эбэтэр кыылы-сүөлү тиктэҕинэ, эккэ-сииҥҥэ дьаат кутуллан, күүскэ ыарытыннарар. Кыра харамайдар ол дьааттан өлөллөр. Үөн-көйүүр арааһа олус элбэх. Сороҕо сүүрэр, сороҕо көтөр, сороҕо ууга сылдьар.

Үөн-көйүүр элбэх буоллаҕына, чыычаахтар, атын да көтөрдөр төрүөхтэрэ элбэх буолар.
Оҥоойу элбэх сайыныгар күһүн тэллэй хойуутук үүнэр.
Кумаар күһүн хойутаан тыҥкынаатаҕына, кыһына сымнаҕас буолар.

Көтөрдөр кыстыы соҕуруу ичигэс дойдуга баралларын ким да дьиктинэн аахпат. Оттон үөн-көйүүр кыһыны атаара ичигэс дойдуларга көтөрө дьикти курдук көстөр. Айылҕаҕа итинник көстүү эмиэ баар. Ыраах көтүүнү таҥара ынаҕа, тэмэлдьигэн оҥороллор эбит.