Тыл уларыйар

Тыл уларыйар диэн этии омукка сайдыы, тупсуу киирэн иһэрин биллэрэр.

Кытаанах айылҕалаах, кэмчи үүнээйилээх хоту дойдуларыгар сахалар нууччалары кытта бииргэ олорор кэмнэригэр экономикалара былаһыччы сайдан, бэйэлэрэ ахсаан өттүнэн балачча эбилиннилэр. Элбэх ахсааннаах омугу кытта бииргэ олорууттан саха дьоно эстибэккэ, аҕыйаабакка, төрөөбүт тылларын сайыннаран сайдыыны ситиһэн иһиэхтэрин баҕараллар. Арай сайдыыны ситиһии хайдах кэлиэхтээҕин туһунан өйдөбүлү ситэ билэн, сыаналаан олохторугар туһана иликтэр.

Экономикаҕа сайдыыны ситиһии олус сыралаах үлэнэн кыаллар суол буоларын социализм саҥа сайдан истэҕинэ олус күүскэ үлэлээбит, эттэрин-сииннэрин бараабыт биһиги эһэлэрбит уонна эбэлэрбит билэллэр этэ. Бэйэ үлэлээн-хамсаан сайдыыны ситистэҕинэ омук тыла сайдан, бөҕөргөөн биэрэр. Революция кэнниттэн «Сухалаах Россияны» индустриальнай сайдыылаах оҥорууга нуучча-саха дьоно олус күүскэ үлэлээбиттэрэ. Нуучча тыла олус сайдан, холбоспут кыра омуктар бары нууччалыы саҥара үөрэммиттэрэ. Бэйэ үлэлээн-хамсаан иһиититтэн, үлэҕэ-хамнаска аналлаах тыллар үөскээннэр, омук тыла эбиллэр, сайдар.

Билигин сайдыыны ситиһэр туһугар сайдыылаах омук экономикатын киллэриэххэ наада диэн этэллэр. Аны омук тылын билиэххэ, экономикатын баһылыахха наада буолар. Маннык балаһыанньаҕа мөлтөх экономикалаах омук тылыгар мөлтүүр, симэлийэр куттала дьэ тириир. Баһыйар экономикалаах омук тыла үлэ-хамнас, үөрэх бары өттүлэриттэн мөлтөөбүт омук тылын сыыйа-баайа үтүрүйэн, туттуллубат оҥорон, туоратан иһэр.

Омук бэйэтэ сайдан, үлэлээн-хамсаан экономикатын оҥостубакка атын омуктан киллэриннэҕинэ, ол омук тылын үөрэтэригэр тиийэр. Саҥа омук тыллара омук бэйэтин тылларын үтүрүйэннэр, сорох тылларын солбуйаннар, холбуу туттуллан иһэллэр.

Биирдиилээн да буоллар омук тылыгар саҥа тыллар киирэн иһэллэр. Экономиката сайдыыта суох омук тыла саҥа омук үлэтин-хамнаһын, үөрэҕин тылларынан эбиллэн, туттуллубат буолан сыыйа туораан биэрэн иһэригэр тиийэр.

Саха Сиригэр саҥа омук үөскээн иһэр чинчитэ биллибитэ ыраатан эрэр. Арай бу омук саха диэн ааттаах буолара дуу эбэтэр атын, якут, сахаляр эҥин диэн ааттанара дуу, өссө чуолкайдана илик. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалар былыргы олохторун кэпсээннэрин остуоруйа диэн ааттыылларын саҥа булбут "устуоруйа" диэн тылга уларытаннар саха омук үйэтэ уһууругар улахан куһаҕаны оҥороллор. Ол курдук былыргытын умнубут омук эстэрин, симэлийэрин бары билэллэр.

Икки омук холбоһон саҥа омугу үөскэтэр кэмнэригэр кинилэр саҥарар тыллара эмиэ холбоһоннор буккуур тылы үөскэтэллэр.

Саҥарыллыыта боростуой тыллар манна уруттаан туһаныллар кыахтаналлар. Билигин саамай кылгас туоһу этии: «Чэ»,- диэн сахалыы төрүттээх тыл саҥа омук уопсай тыла буолара билиҥҥиттэн саарбаҕа суох буолара билиннэ. Дьон бары арыгы иһээри тиэтэйдэхтэринэ: «Чэ»,- диэн этэ охсор буоллулар.

Дьон-аймах уһун олохторун кэмигэр үгүс элбэх омуктар үөскээн, тэнийэн бараннар, эстэн, суох буола симэлийэн хаалаллар. История чахчылара бигэргэтэллэринэн, сорох омуктар бэйэлэрин төрөөбүт тылларын, итэҕэллэрин уларытаннар атын омук буолан хаалар түбэлтэлэрэ бааллар. Болгардар 7-с үйэ бүтүүтүгэр диэри Арҕааҥҥы түүрдэр каганаттарыгар киирсэр эбиттэр, онтон соҕуруу славяннар биистэрин кытта холбоһоннор славян норуота буолан хаалбыттар. Кинилэр ити холбоһууларыгар бэйэлэрин төрөөбүт тылларын сүтэрэн, уларытан кэбиспиттэр уонна атын христианскай итэҕэли ылыммыттар. (1,87). Бэйэлэрин урукку омуктарыттан болгардар диэн ааттара эрэ ордон хаалбыт.

965 сыллаахха нуучча кинээстэригэр сэриилэһэн кыаттаран баран хазардар түүр омуктара христианскай итэҕэли ылынаннар нууччалардыын холбоспуттар. Кэлин кинилэртэн сорохторо омуктарын уларытан казактар диэн ааттанар буолбуттар. (1,90).

«Тыл үөскүүрүн уонна эволюциятын үөрэтиигэ» диэн үлэтигэр филологическай наука кандидата И. Н. Новгородов омук тыла сыыйа уларыйан иһэрин бэлиэтиир. Тыл уһун кэрдиис кэм түмүгэр уларыйан-уларыйан, өйдөммөт буолар. Холобур, биһиги эрабыт ааҕыллыан тыһыынча сыл иннигэр баар буола сылдьыбыт Кытай былыргы веньянь суругун-бичигин тылын билиҥҥи Кытай дьоно өйдөөбөт буолбуттарын түмүгэр судаарыстыба бэйэтин уураахтарыгар, дьаһалларыгар ол тылы туттубат буолбут. (2,32).

Ханнык да омук уларыйан барыыта түргэнник, биир эмэ киһи үйэтигэр буола охсубата биллэр. Омук сыыйа уларыйан, атын омук буолан барыыта, саҥарар тылыттан биирдии эмэ төрүт тылы сүтэрэн эбэтэр атын омук тылынан уларытан барыыттан саҕаланан баран иһэрэ быһаарыллар. Омук төрүт тылларын биир-биир сүтэрэн, атын омук тылынан солбуйан иһиитэ, сыыйа-баайа бу омук саҥарар тылын уларытан, атын омук буолан иһиитигэр тириэрдэр. Ол түмүгэр омук бэйэтин атын омукка сыыйа кубулутан иһэр. Бу уларыйан иһии элбэх көлүөнэлэр солбуллууларыгар баран иһэр буолан биир көлүөнэ дьоҥҥо биллибэккэ хаалар.

Омук тылын саппааһын үс улахан бөлөхтөргө араарыы кэнниттэн омук бэйэтигэр ураты сыhыаннаах тылларынан бастакы бөлөх тыллар буолаллар. Ити тыллар омугу бэйэтин уонна омук дьоно бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта сыhыаннарын арааран көрдөрөр тыллар буоланнар, бу омук уратытын, ол аата дьиҥнээх бэйэтин көрдөрөллөр уонна уратыларын быһаараллар. Бу тыллары омук бэйэтин төрүт тылларынан ааттыахха сөп. Бу тыллар уларыйыылара омугу бэйэтин уларытан, атын омук оҥорон кэбиһэллэр.

История науката билинэринэн суох буолан, сүтэн хаалбыт омуктар элбэхтэр. Ол омуктар бары суох буолан, «Тыал буолан» хаалбаккалар саҥарар тылларын уларытан атын омук буолбуттарыгар сөптөөх. Хунн омуктар Европаҕа тиийэн симэлийэн хаалбаккалар, славян омуктар буола уларыйбыттарын тыл үөрэхтээхтэрэ сотору дакаастыахтарын сөп.

Омук тылын үгүс өттө, 30 бырыһыаныттан ордуга атын омук тыла буоллаҕына, омук бэйэтэ уларыйарыгар тиийэр кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы В. В. Радлов саха тылыгар ханнык омук тыллара холбуу киирсэ сылдьалларын аахпыт ахсааныгар олоҕурар. Ол курдук академик В. В. Радлов быһаарыытынан саха омук тылын уопсай саппааһыттан 32,5 бырыһыана түүрдүү төрүттээх, 25,9 бырыһыана — монголлуу, онтон 41,6 бырыһыана биллибэт төрүттээх тыллар эбиттэр. (3,25). Омук тыла уларыйыытыгар төрүт тыллара уруттаан уларыйар буоллахтарына омук бэйэтин уларыйыыта өссө түргэтиир.

Билигин сахалар нууччалардыын бииргэ олорбуттара түөрт сүүсчэкэ сыл буолан эрэр. Бачча кэм устата саха тылын саппааһыгар төһө нуучча тыла киирбитэ чуолкай биллибэт. Сайдыыны, үөрэҕи аҕалар тыл буолан лаппа элбээбит да буолуон сөп. Үөһээ аҕалыллыбыт сыыппаралары тэҥнээн көрдөххө, омук тылын 30 бырыһыаныттан ордуга уларыйдаҕына, омук бэйэтэ уларыйара чуолкай буолара быһаарыллар. Былыргы дьыллар мындааларыгар саха омук монгол тыллаах омуктуун холбоһон олорууларын кэнниттэн ордук сайдыылаах түүр омук тыла баһыйан түүрдүү саҥарар буолбут.

Билигин Саха Сиригэр олорор дьонтон 400-чэ тыһыынча киһи сахабын диэн суруттарар. Балартан төһө киһи бэйэтин ийэтин «Ийэ», онтон аҕатын «Аҕа» диэн ыҥырара биллибэт. 60-с, 70-с сылларга төрөөбүт оҕолор төрөппүттэрин итинник ыҥыраллара биллэр. Онтон хойуккулар үгүс өттүлэрэ төрөппүттэрин нууччалыы да ааттыыр буолуохтарын сөп.

Бэйэтин төрөппүт ийэтин — «мааманан», аҕатын — «паапанан», эһэтин — «деданан», онтон эбэтин — «бабанан» ааттыыр киһини, ханнык омук киһитэ кэллиҥ? — диэн ыйытыахха сөп. Киһибит хас саҥарар тыла үксэ нууччалыы буоллаҕына, саха омук киһитэ буолбат. Сахалар ааппыт эрэ омукпутугар хаалан хаалара чугаһаан иһэр.

Икки омук холбоһууларыттан саҥа үөскээн иһэр омук киһитэ итинник, икки омуктуу буккуур саҥалаах буолан тахсар. Саҥа омук киһитэ хайа да төрүт омуктарын итэҕэллэрин уонна үгэстэрин билиммэт буолуута бу омуктар олохторун оҥкула уларыйан барыытыгар тириэрдэр. Ити быһаарыыга олук буолар бэлиэнэн төрөөбүт тылын билбэт киһи бэйэтин омугун итэҕэлин уонна үгэстэрин билбэт.

«Ийэ» диэн тылбытын «маама» диэҥҥэ атастаһыннаран эрэбит. Бу саха омук тыла, итэҕэлэ мөлтөөбүтүн бэлиэтэ.

Коммунистар бэйэлэрин коммунизмнарын итэҕэлин киллэрээрилэр атын итэҕэллэри барыларын үлтү сынньыбыттара, хампы тэпсибиттэрэ. Ол дьыалаҕа ордук кыһанан кыра омуктар итэҕэллэрин букатын суох оҥорбуттара. Онтон православнай итэҕэли фашистары кытта сэриигэ көмөлөһөр диэннэр, сэрии кэмигэр чөлүгэр түһэрбиттэрэ. Сахалар оччотооҕу салайааччылара норуот төрүт итэҕэлин кыайан көмүскээбэтэхтэрэ.

— Маама диэн тыл сахаларга туора омук тыла. Бу тыл нууччалары үтүктүү быһыытынан саха тылыгар киирэн иһэр. Манна нуучча тылын аһары хайҕааһын улахан оруолу ылара саарбаҕа суох.

— Аныгы оҕолор бары аһары «потребительскэй» укулуоннаах иитиллэн тахсар буолан иһэллэр. Кинилэргэ «маа» диэн саҥарыы дорҕооннорунан ордук чугас. Холобур: ынах маҕырааһына саха дьонноругар оруобуна итинник «көрдүүр» өйдөбүлү биэрэр саҥа дорҕооно буолар. Таһырдьа ынах маҕырааһына, ынаҕы аһатарга сөп буолбутун биллэрэр.

Саха омук олоҕун оҥкулун сүтэрэн эрэрин ити төрүт тылларын симэлитэн, сүтэрэн, атын омук тылынан солбуйан эрэрэ бэлиэтиир. Бэйэтин норуотун итэҕэлин, олоххо үгэстэрин билбэт киһи норуотун харыстыыр санаата букатын суох буолара саарбахтаммат даҕаны.

Саха тылын мөлтөөһүнэ, сахалыы итэҕэл суох буолуута, «ийэ» уонна «аҕа» диэн баар-суох тылларбытын суох буолууга үтүрүйэр. Сахалыы итэҕэли чөлүгэр түһэрэн төнүннэрии ити мөлтөөбүт тылларбытын төттөрү оннуларыгар аҕалтыыр. (4,67).

Туһаныллыбыт литература

1. Н. К. Антонов. Наследие предков. Якутск. Нац. Кн.изд."Бичик", 1993.- 200 с.
2. «Билии-көрүү» сурунаал. N 2, 1998 — 99.
3. У. А. Винокурова. Сказ о народе саха. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1994.- 144 с.
4. Каженкин И. И. Тыл — санааны салайар. — Дьокуускай: Триада, 2003. — 76 с.