Монгуол бичигэ

Монгуол бичигэ (монг. ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌, монгол бичиг) — монгуол суруктарыттан биирдэстэрэ, XIII үйэ саҕаланыытыттан саҕалаан күн бүгүҥҥэ диэри туттулла сылдьар монгуол суруктарыттан саамай былыргы. Монгуол бичигинэн суруллан хаалбыт саамай былыргы өйдөбүнньүгүнэн Чыҥыс Хаан мэҥэ тааһа буолар (1224/1225 сыл).^[1]^[2]

Былыр Монгуол сиригэр, Ньуучча сиригэр уонна Кытайга олорор монгуол тыллаах омуктар сүрүн суруктара этэ. Бу сурукка олоҕуран хас да саҥа сурук үөскээбитэ, холобур, тодо-бичик (калмыктар суруктара), вагиндра (бүрээттэр суруктара) уонна мандьуу суруга (бу суругу Кытайы баһылаан олорбут Чиннэр киэҥник туттубуттара)

Төрүтэ

Номоххо этиллэринэн монгуол бичигин 1204 сыллаахха уйҕуур суруксута Тататунга Чыҥыс Хааҥҥа билиэн түбэспитин кэннэ айбыт. Бу номох монгуоллар уйҕуурдартан суруктарын ылбыттарын бигэргэтэр. Уйҕуурдар монгуолларга Бурхан-Бахсы үөрэҕин уонна былыргы уйҕуур суругун биэрбиттэрэ, ол иһин монгуол бичигэ монгуоллуу уйҕуур суруга диэн (монг. уйгуржин бичигуйгуржин бичиг).

Атын номоҕунан Чыҥыс Хаан монгуол саамай былыргы саҥарар тылыгар олоҕуран сурук айарга ыйаах таһаарбыт үһү, бу сурук көмөтүнэн Чыҥыс Хаан араас араастык саҥарар биистэри сомоҕолообут. Бу сурукка тыл былыргы көрүҥүнэн суруллар, холобур, баатыр диэн монгуол бичигинэн баҕатур диэн, онтон билиҥҥи монгуол тылыгар баатар диэн.

Монгол бичигин атын суруктартан сүрүн уратыта диэн үөһээттэн аллараа суруллар. Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан бу кытай бичигин дьайыыта буолуон сөп, ол гынан баран ол кэмҥэ Орто Аасыйаҕа суруйуу араас ньыматын туһанар эбиттэр, онон аҥардас Кытай дьайыыта диир сыыһа.

1587 сыллаахха Аюши-гуши диэн үөрэхтээх Бурхан-Бахсы үөрэҕин каноннарын тылбаастаары монгуол бичигин уларытан биэрэр уонна санскрит, тибет уонна кытай сорох дорҕооннорун бэлиэтиир эбии бэлиэлэри айар. Саҥа бэлиэлэр галиг диэн ааттаммыттара.

Былыр былыргыттан монгуол бичигинэн Монгол сиригэр уонна Ис Монгол сиригэр олорор омуктар суруйаллара. Ону таһынан бу сурук Юань уонна Чин улуустарыгар, Дьуҥгаар уонна Калмык хааннарын дойдуларыгар, Тываҕа (кирилл суругар көһүөхтэригэр диэри) туттуллар этэ.

Ньуучча сиригэр бу суругу калмыктар уонна бүрээттэр туталлара. XIX үйэ саҕаланыытыттан саҕалаан Арассыыйа импиэрийэтигэр бүрээттэри монгуол бичигинэн үөрэтэллэрэ.

Билиҥҥи туруга

Билигин монгуол бичигэ Кытайга монгуол уонна эбэҥки тылларыгар туттуллар, Ис Монгол сиригэр бу суругу туһаныы булгуччулаах (тас биллэриилэр барыта кытай уонна монгуол бичигинэн буолуохтаах). Монгол сиригэр 1941 сылтан туттуллубат (кирилл суругар көспүттэрэ).

ССРС ыһыллыбытын кэннэ сорох дьон монгуол бичигэр төннүү туһунан санаа эппитэ, ол гынан баран бу санаа олоххо киирэрэ аһары ыарахан буолан тарҕамматаҕа. Ол да буоллар, 1990-1995 сылларга Монгол сирин орто оскуолаларыгар монгуол бичигинэн үөрэтии киирэ сылдьыбыта. Билигин монгуол бичигэ официальнай таһымнаах эрээри киэҥник тарҕана илик, бэлиэлэргэ, бэчээттэргэ уонна киэргэл быһыытынан туттуллар.

Тутула

Үөһээттэн аллараа, хаҥастан уҥа суруллар. Бэлиэлэр үс көрүҥнээхтэр (тыл баһа, ортото, бүтүүтэ). Сорох түгэннэргэ дьүөрэлэспит дорҕооннору суруйар эбии ньымалар бааллар.

Сурукка сорох дорҕооннор биир бэлиэнэн бэлиэтэнэллэр: аһаҕас дорҕооннор (о/у, ө/ү, уонна тыл бүтүүтүгэр а/э), бүтэй дорҕооннор (т/д, к/г). Сорох тас бэлиэлэр үгэс быһыытынан суруллубаттар (н дорҕоону бэлиэтиир нохто бүтэй дорҕооннор иннилэригэр уонна тыл бүтүүтүгэр суруллубат).

Бэлиэ			Транслитерация		Быһаарыы
тыл баһа	ортото	бүтүүтэ	латыын^[3]	кирилл	Быһаарыы
			a	А
			e	Э
			i, yi	И, Й, Ы, Ь	Билиҥҥи монгуол тылыгар инники турар бүтэй дорҕоону сымнатар
			o, u	О, У
			ö, ü	Ө, Ү
	^[4] ^[5]		n	Н
		ng	Н, Ҥ	Тыл бүтүүтүгэр эрэ. Тибет тылыттан уонна санскриттан киирбит ङ дорҕоону бэлиэтиир.
			b	Б, В
		p	П	Тыл баһыгар эрэ. Тибет тылыттан киирбит པ дорҕоону бэлиэтиир;
			q	Х	Кытаанах аһаҕас дорҕооннору кытта.
			ɣ	Ҕ	Кытаанах аһаҕас дорҕооннору кытта. «Аһаҕас дорҕоон-ҕ-аҕас дорҕоон» дьүөрэлэһии уһун аа курдук ааҕыллар.^[6] Бүтэһик көрүҥ а-ны эрэ кытта суруллар.
		k	Х	Сымнаҕас аһаҕас дорҕооннору кытта. Тыл бүтүүтүгэр г курдук ааҕыллар. «Аһаҕас дорҕоон-г-аҕас дорҕоон» дьүөрэлэһии уһун аһаҕас дорҕоону бэлиэтиир.^[7]
			g		Г
			m	М
			l	Л
			s	С
			š	Ш
			t, d	Т, Д
		č	Ч, Ц
		ǰ	Дь, З
		y	-Й, Е, Ё, Ю, Я*	Дифтоҥнары суруйарга туттуллар.
			r	Р	Тыл баһыгар киирии эрэ тылларга.^[8]
		v	В	Санскрит व бэлиэтэ.
		f	Ф	Кытай уонна Европа тылларыттан киирбит тылларга туттуллар.
		ḳ	К	К дорҕоону бэлиэтиир.
		(c)	(ц)	Тибет тылын /ts'/ ཚ уонна санскрит छ бэлиэтэ.
		(z)	(з)	Тибет тылын /dz/ ཛ уонна санскрит ज бэлиэтэ.
		(h)	(г, х)	Тибет тылын /h/ ཧ уонна санскрит ह бэлиэтэ.

Холобурдар

Былыргы шрифт

Билиҥҥи шрифт

Бастакы тыл буукубалара

	v
	i
	k
	i
	p
	e
	d
	i
	y
	a

Кирилл: Википедиа Чөлөөт Нэвтэрхий Толь Бичиг Болой.
Транскрипцията: Wikĭpedĭ čölö:t newterxī tolĭ bičĭg boloĭ.
Тылбаас: Бикипиэдьийэ — аһаҕас билии.
Тиэкэс:

ᠸᠢᠺᠢᠫᠡᠳᠢᠶᠠ᠂ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠲᠦ ᠨᠡᠪᠲᠡᠷᠬᠡᠢ ᠲᠤᠯᠢ ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌ ᠪᠤᠯᠠᠢ᠃

Монгол бичигэр олоҕурбут суруктар

Тодо-бичик

1648 сыллаахха ойрат бахсыта Зайа-Пандита сурук уонна саҥарар тылы чугаһатаары айбыт суруга. Бу суругунан калмыктарт 1924 сыллаахха диэри суруйар этилэр, онтон кирилл суругар көспүттэрэ. Билигин Кытайга олорор ойраттар туһаналлар.

Мандьуу суруга

1599 сыллаахха мандьуулар ыраахтааҕыларын Нурхачи ыйааҕынан монгуол бичигин мандьуу тылыгар сөп түбэһиннэрэн уларытан биэрэллэр. 1632 сыллаахха бу суругу иккистээн уларыталлар (тас бэлиэлэри эбэллэр: нохтолору уонна төгүрүктэри эбэллэр)

Вагиндра

Бу суругу 1905 сыллаахха бүрээт бахсыта Агван Доржи (1850—1938) айар.

Галиг

Тибет тылыттан уонна санскриттан киирбит дорҕооннору бэлиэтиир эбии бэлиэлэр.

Монгол бичигэ Юникодка

Юникод тайааһына U+1800 — U+18AF^[9]. Бу иһигэр монгуол бичигин буукубалара, сыыппаралара уонна сурук бэлиэлэрэ, тодо-бичик, сибин уонна мандьуу суруга, ону таһынан санскрит уонна тибет тылыттан киирбит дорҕооннору тириэрдэр бэлиэлэр киирэллэр.

1800 ᠀ Birga	1801 ᠁ Ellipsis	1802 ᠂ Comma	1803 ᠃ Full Stop	1804 ᠄ Colon	1805 ᠅ Four Dots	1806 ᠆ Todo Soft Hyphen	1807 ᠇ Sibe Syllable Boundary Marker	1808 ᠈ Manchu Comma	1809 ᠉ Manchu Full Stop	180A ᠊ Nirugu	180B ᠋ Free Variation Selector One	180C ᠌ Free Variation Selector Two	180D ᠍ Free Variation Selector Three	180E Vowel Separator
1810 ᠐ Zero	1811 ᠑ One	1812 ᠒ Two	1813 ᠓ Three	1814 ᠔ Four	1815 ᠕ Five	1816 ᠖ Six	1817 ᠗ Seven	1818 ᠘ Eight	1819 ᠙ Nine
1820 ᠠ A	1821 ᠡ E	1822 ᠢ I	1823 ᠣ O	1824 ᠤ U	1825 ᠥ Oe	1826 ᠦ Ue	1827 ᠧ Ee	1828 ᠨ Na	1829 ᠩ Ang	182A ᠪ Ba	182B ᠫ Pa	182C ᠬ Qa	182D ᠭ Ga	182E ᠮ Ma	182F ᠯ La
1830 ᠰ Sa	1831 ᠱ Sha	1832 ᠲ Ta	1833 ᠳ Da	1834 ᠴ Cha	1835 ᠵ Ja	1836 ᠶ Ya	1837 ᠷ Ra	1838 ᠸ Wa	1839 ᠹ Fa	183A ᠺ Ka	183B ᠻ Kha	183C ᠼ Tsa	183D ᠽ Za	183E ᠾ Haa	183F ᠿ Zra
1840 ᡀ Lha	1841 ᡁ Zhi	1842 ᡂ Chi	1843 ᡃ Todo Long Vowel Sign	1844 ᡄ Todo E	1845 ᡅ Todo I	1846 ᡆ Todo O	1847 ᡇ Todo U	1848 ᡈ Todo Oe	1849 ᡉ Todo Ue	184A ᡊ Todo Ang	184B ᡋ Todo Ba	184C ᡌ Todo Pa	184D ᡍ Todo Qa	184E ᡎ Todo Ga	184F ᡏ Todo Ma
1850 ᡐ Todo Ta	1851 ᡑ Todo Da	1852 ᡒ Todo Cha	1853 ᡓ Todo Ja	1854 ᡔ Todo Tsa	1855 ᡕ Todo Ya	1856 ᡖ Todo Wa	1857 ᡗ Todo Ka	1858 ᡘ Todo Gaa	1859 ᡙ Todo Haa	185A ᡚ Todo Jia	185B ᡛ Todo Nia	185C ᡜ Todo Dza	185D ᡝ Sibe E	185E ᡞ Sibe I	185F ᡟ Sibe Iy
1860 ᡠ Sibe Ue	1861 ᡡ Sibe U	1862 ᡢ Sibe Ang	1863 ᡣ Sibe Ka	1864 ᡤ Sibe Ga	1865 ᡥ Sibe Ha	1866 ᡦ Sibe Pa	1867 ᡧ Sibe Sha	1868 ᡨ Sibe Ta	1869 ᡩ Sibe Da	186A ᡪ Sibe Ja	186B ᡫ Sibe Fa	186C ᡬ Sibe Gaa	186D ᡭ Sibe Haa	186E ᡮ Sibe Tsa	186F ᡯ Sibe Za
1870 ᡰ Sibe Raa	1871 ᡱ Sibe Cha	1872 ᡲ Sibe Zha	1873 ᡳ Manchu I	1874 ᡴ Manchu Ka	1875 ᡵ Manchu Ra	1876 ᡶ Manchu Fa	1877 ᡷ Manchu Zha
1880 ᢀ Ali Gali Anusvara One	1881 ᢁ Ali Gali Visarga One	1882 ᢂ Ali Gali Damaru	1883 ᢃ Ali Gali Ubadama	1884 ᢄ Ali Gali Inverted Ubadama	1885 ᢅ Ali Gali Baluda	1886 ᢆ Ali Gali Three Baluda	1887 ᢇ Ali Gali A	1888 ᢈ Ali Gali I	1889 ᢉ Ali Gali Ka	188A ᢊ Ali Gali Nga	188B ᢋ Ali Gali Ca	188C ᢌ Ali Gali Tta	188D ᢍ Ali Gali Ttha	188E ᢎ Ali Gali Dda	188F ᢏ Ali Gali Nna
1890 ᢐ Ali Gali Ta	1891 ᢑ Ali Gali Da	1892 ᢒ Ali Gali Pa	1893 ᢓ Ali Gali Pha	1894 ᢔ Ali Gali Ssa	1895 ᢕ Ali Gali Zha	1896 ᢖ Ali Gali Za	1897 ᢗ Ali Gali Ah	1898 ᢘ Todo Ali Gali Ta	1899 ᢙ Todo Ali Gali Zha	189A ᢚ Manchu Ali Gali Gha	189B ᢛ Manchu Ali Gali Nga	189C ᢜ Manchu Ali Gali Ca	189D ᢝ Manchu Ali Gali Jha	189E ᢞ Manchu Ali Gali Tta	189F ᢟ Manchu Ali Gali Ddha
18A0 ᢠ Manchu Ali Gali Ta	18A1 ᢡ Manchu Ali Gali Dha	18A2 ᢢ Manchu Ali Gali Ssa	18A3 ᢣ Manchu Ali Gali Cya	18A4 ᢤ Manchu Ali Gali Zha	18A5 ᢥ Manchu Ali Gali Za	18A6 ᢦ Ali Gali Half U	18A7 ᢧ Ali Gali Half Ya	18A8 ᢨ Manchu Ali Gali Bha	18A9 ᢩ Ali Gali Dagalga	18AA ᢪ Manchu Ali Gali Lha

Клавиатура

Быһаарыылар

↑ Поппе Н. Введение // Квадратная письменность. — М.: Издательство АН СССР, 1941.
↑ Зал искусства Монголии. — Государственный Эрмитаж. Тургутулунна 19 Тохсунньу 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 12 Кулун тутар 2012.
↑ Poppe, Nicolas Grammar of Written Mongolian 3rd ed.
↑ В начале слога (n-<гласный>).
↑ В конце слога (<гласный>-n).
↑ Например: qa-γ-an (хан) сокращается до хаан.
↑ Например: de-g-er сокращается до дээр. Существуют исключения, например ügüi (нет).
↑ При транскрипции иностранных слов обычно предваряется протетической гласной, например, Россия — монг. Орос
↑ Unicode block U+1800 — U+18AF; Mongolian.

Сигэлэр

[1] Поппе Н. Введение // Квадратная письменность. — М.: Издательство АН СССР, 1941.

[2] Зал искусства Монголии. — Государственный Эрмитаж. Тургутулунна 19 Тохсунньу 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 12 Кулун тутар 2012.

[3] Poppe, Nicolas Grammar of Written Mongolian 3rd ed.

[4] В начале слога (n-<гласный>).

[5] В конце слога (<гласный>-n).

[6] Например: qa-γ-an (хан) сокращается до хаан.

[7] Например: de-g-er сокращается до дээр. Существуют исключения, например ügüi (нет).

[8] При транскрипции иностранных слов обычно предваряется протетической гласной, например, Россия — монг. Орос

[9] Unicode block U+1800 — U+18AF; Mongolian.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]