Кыттааччы:Mksmva d

Киирии

Сахаттан биир бастакы быраас, дьонун-сэргэтин араас ыарыылартан эмтээн-томтоон өлөр өлүүттэн быыһаан сирдээҕи таҥара буолбут, биллиилээх общественнай деятель, саха норуотун биир ньургун уола Прокопий Нестерович Сокольников буолар.

Сүрүн чаас:

        Прокопий Нестерович 1865 сыллаахха Боотуруускай улууһугар дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Чурапчы начальнай училищетыгар үөрэммитэ. Төрөппүттэрэ орто сэниэ ыаллар ахсааннарыгар киирсэллэрэ. Прокопийы үөрэхтээх киһи гынар баҕаларын олоххо киллэрэр кыахтаахтара. Чурапчыга оскуоланы бүтэрэн баран, Прокопий Дьокуускайдааҕы прогимназияҕа үөрэнэ киирэр. 1881 сыллаахха аҕата 6 кылаастаах эр дьон прогимназияларыгар киллэрэр. Эрчимнээх, хаалынньаҥ олоххо уларытыылары киллэриэн баҕалаах эдэр киһи П. Подбельскай салайар демократическай куруһуогар сылдьан, санаатын аһаҕастык этэн, прогимназияттан уһуллар. Бүтэһик сылыгар Татаринов учууталлыын кыыһырсан 1887с. үөрэҕин Дьокуускайдааҕы духовнай семинарияҕа салгыыр. Онтон Томскайдааҕы духуобунай семинарияҕа көһөттөрөр уонна толору куурус эксээмэнин ситиһиилээхтик туттарар. Ол кэннэ 1892 сыллаахха Томскайдааҕы университекка медицинэ факультетыгар үөрэххэ киирэр.

1896 сыллаахха Москваҕа Россия үрдүнэн промышленнай - художественнай быыстапкаҕа экскурсоводунан сылдьыбыт. Саха сириттэн В.В.Никифоров представитель буолан тиийбит. Онно Прокопий Нестерович П.П.Семенов-Тянь-Шанскай ученай – географтыын билсэн, кини кэпсэтэн Москваҕа университетка көспүт. Манна үөрэнэ сылдьан кини П.П. Семенов Тянь-Шанскайы кытта билсээн, кини көмөтүнэн Москватааҕы университет медицинскэй факультетыгар көһөр. Кини онно дойду улуу профессордарын физиолог Сеченов, улуу быраастар Филатов, Склифосовскай, Остроумов лекцияларын истэ билиитэ өссө хаҥыыр. Үөрэнэ сылдьар кэмигэр Саха сиригэр сыылкаҕа сылдьыбыт политсыылынай эдэр быраас өйө-санаата сайдыытыгар суолталаах нуучча улуу суруйааччытын Лев Николаевич Толстойу кытта билиһиннэрбит. 1898 сыл күһүнүгэр Прокопий ситиһиилээхтик судаарыстыбаннай эксээмэннэри туттарар уонна быраас дипломун ылар. Ол кэмҥэ православнай итэҕэлгэ ураты көрүүлээх, сэриигэ сулууспалыыртан аккаастанар бөлөх нуучча дьонун кыһалҕата күүскэ турара. Кинилэри духобордар диэн ааттыыллара. Духобордары Кавказка уонна Саха сиригэр көскө ыыталаан эрэллэрэ. Лев Толстойу духобордар дьылҕалара олус долгутара. Кини Прокопий Нестеровиһы кытта Москваҕа Хамовническай переулокка баар кыбартыыратыгар көрсүһэригэр, Саха сиригэр көскө баран эрэр духобордар ойохторун, оҕолорун көрөн-истэн арыаллаан барарыгар көрдөспүт. Эдэр киһи тута сөбүлэһэн, икки ыйы быһа бу дьону көрөн-истэн, эмтээн-томтоон, тиийиэхтээх сирдэригэр этэҥҥэ тиэрпит. Прокопий Нестерович духобордар кыһалҕалаах олохторун чугастык ылынан, «Восточное обозрение» диэн Иркутскайга тахсар сурунаал хас да нүөмэригэр «Жены и дети духоборов» диэн айан бэлиэтээһиннэрин таһаарбыт.
Прокопий Нестерович үөрэҕин бүтэрэн кэлэн баран, 1898 сыллаахха Чурапчыга эмчитинэн ананан бүүс-бүтүннүү үлэҕэ ылларбыта. 1900 сыллаахха муус устар 1 күнүгэр Чурапчыга биэс куойкалаах балыыhа, амбулатория уонна аптека үлэҕэ киирбиттэрэ (Бу балыыhаны 1922 с. үрүҥ бандьыыттар уоттаабыттара). 1910-1912 сс. саҥа типовой балыыhа комплекса тутуллан арыллыбыта. Оччотооҕу тыа нэһилиэнньэтэ алаастарынан тарҕанан олорон ойууннар, удаҕаннар өҥөлөрүнэн киэҥник туһанар дьиҥнээх медицинскэй көмө ылбат кэмигэр Сокольников баай-дьадаҥы диэн араарбакка, медицинскэй көмөнү киhи барыта тэҥник туhаныахтаах диэн үлэлиирэ, ордук кыамматы-түгэммэти болҕомтолоохтук эмтиирэ. Ол иhин тойоттортон сэмэ, сэрэтии ылара. Кини балыыһаҕа кэлэр дьону эмтииринэн эрэ муҥурдаммата. Хас да биэрэстэлээх сиргэ ыалдьыбыт киһиэхэ атынан айанныыра. Учаастак бырааһын быһыытынан, араас ыарыыны барытын эмтиирэ – харахтан саҕалаан ис уорган ыарыыларын. Ону таһынан эпэрээссийэ оҥороро, оҕо төрөтөрө. Сотору-сотору көбөн кэлэр уоспа, тиип, титириир ыарыылар дьон бөҕөнү суорума суоллууллара. Биир медицина учаастага үлүгэрдээх улахан сири-уоту, 143857-947085 кв. биэрэстэ сири хабан көрөрө. Оччотооҕу медицинэ эйгэтигэр 1903 сыллаахха Саха уобалаһыгар 7 балыыһа, 10 биэлсэр пууна бааллара, уопсайа 17 быраас үлэлиирэ. Оттон 33 биэлсэртэн сэттэтэ эрэ орто анал үөрэхтээхтэрэ. Прокопий Нестерович үлэтинэн эрэ муҥурдаммакка, общественнай үлэлэргэ көхтөөхтүк кыттара, политсыылынайдары өйүүрэ уонна өйдүрэ. 1902 сыллаахха Прокопий Нестерович Лев Николаевич Толстойга Яснай Полянаҕа ыалдьыттаабыта. Кини улуу нуучча суруйааччытын кытары элбэх суолталааҕы кэпсэппиттэрэ. Эдэр киһи онтон үгүһү билэн, бэйэтигэр иҥэринэн барбыта. Лев Толстой саха доҕоругар өйдөбүнньүк буоллун диэн, истиҥ суруктаах бэйэтин хаартыскатын бэлэхтээбит. Кэлин суруйсууларыгар, «Любящий Вас Лев Толстой» диэн суругун бүтэһигэр суруйар эбит. Улуу Нуучча суруйааччытыгар П.Н.Сокольников 8 суруга баар эбит. Прокопий Нестерович улуу философ Лев Толстой мэтириэтин Чурапчы Сылаҥыттан төрүттээх И.И.Сивцев-Мытыйыкы ууска уруһуйдаппыт хартыынатын дьиҥнээҕэ Емельян Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар историяларын уонна култуураларын холбоһуктаах государственнай музейыгар харалла сытар. П.Н.Сокольников тус олоҕун дьылҕата тыйыс этэ. 1902 сыллаахха Москваҕа бара сылдьан, эдэркээн учуутал кыыһы, Лидия Никифоровнаны, ойох ылан уонна дойдутугар илдьэ кэлбитэ. Лидия Михайловна кэргэнин үтүө сыаллаах-соруктаах үлэтин өйдөөн, кинини кытары тэҥҥэ сылдьыһара. Лидия түөрт оҕону төрөппүтэ, ол эрээри, бииртэн биир үс оҕото уонна кэргэнэ ыалдьан уонна оһолго түбэһэн олохтон туораабыттара. Соҕотох кыыһа Лидия тыыннаах хаалбыта. Кэргэнэ өлбүтүн кэннэ, оҕолорун көрөр-истэр кыһалҕаттан, кини биир сиргэ олорон эрэ үлэлээри, араҥ ыарыытын эмтиир уобаластааҕы лепрозорий сэбиэдиссэйинэн үлэлииргэ тылламмыта. Прокопий Сокольников 20-чэ сыл Чурапчыга бырааһынан үлэлээбитэ. Сокольников эмтиир үлэтин таһынан суругунан үгүс үлэни хаалларбыт. Ол курдук, Эдуард Карлович Пекарскай саха тылын тылдьытын оҥороругар Сокольников хомуйбут анатомияҕа уонна медицинэҕэ сахалыы терминин туһаммыт. ХХ үйэ саҕаланыытын биир бэлиэ түгэнинэн буолбут 1912 сыл атырдьах ыйын 25 күнүттэн балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри Саха сирин бас-көс дьоно кыттыылаах уобаластааҕы I сийиэстэригэр Прокопий Нестерович Сокольников улахан оруоллаах киһи этэ. Кини саха норуотун инники дьылҕатын таарыйар боппуруостар быһаарыллыыларыгар көхтөөхтүк кыттыбыта. Сахалар бастакы сийиэстэригэр Романовтар дойдуну салайан олорбуттара 300 сылын туолар үбүлүөйдээх бырааһынньыктарыгар Саха сириттэн барар делегаттары талбыттара. Бу делегация иһигэр Прокопий Сокольников баара. Онон 1913 с. Саха сириттэн үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ кытта барар делегацияны иилээн-саҕалаан Москуба куоракка илдьэ барбыта.
Прокопий Сокольников үтүө үлэтин иһин император ыйааҕынан 1903 сыллаахха Сибэтиэй Станислав 3-с степеннээх уордьанынан, 1907 сыллаахха – Сибэтиэй Анна 3-с степеннээх уордьанынан, Романовтар дойдуну салайан олорбуттара 300 сылын туолар үбүлүөйдээх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Коллежскай сүбэһит, быраас Прокопий Нестерович бэлиитик сыылынайдары кытары доҕордоһоро. 1917 сыллаах Олунньутааҕы өрөбүлүүссүйэни уруйдуу көрсүбүт. Кини олоҕун тухары Саха сирэ сайдарыгар, норуота үөрэхтээх буоларыгар кыһаллара. Ол туһугар уопсастыбаннай үлэлэргэ кыттыһан, үгүстүк санаатын этэрэ. П.Н.Сокольников өрүс икки эҥэрин улуустарыгар элбэх балыыһалары астарбыта, өр сылларга үөһэ салалтаҕа туруорсан төрөөбүт нэһилиэгин киинигэр Чөркөөххө, Таатта улууһугар биир бастакынан эмтиир пууну туттарбыта. Бастакы балыыһа Баайаҕа Томторугар 1896 с. аһыллыбыта биллэр. Прокопий Нестерович Сокольников 1917 сыллаахха 52 сааһыгар ыалдьан өлбүтэ. Кини Чурапчытааҕы Вознесенскай таҥара дьиэтин таһыгар көмүллэ сытар. Чурапчытааҕы улуус киин балыһата дьону эмтээһини ытык иэс оҥостубут, сахалартан бастакы идэтийбит бырааспыт П.Н.Сокольников аатын сүгэр. Сокольников Прокопий Нестерович сүдү талааныгар, үрдүк дьулууругар, хаалыылаах хараҥа омугун харысыһар туһугар толук уурбут олоҕор үйэлэргэ сүгүрүйэбит, күннэр-дьыллар аастахтарын аайы сөҕө-махтайа, киэн тутта саныыбыт…