Дьэдьэн

Саха сирин саамай минньигэс астаах үүнээйитин дьэдьэни, эбэтэр ынах эмиийин оҕо- аймах барыта олус бэркэ билэр. Дьэдьэн нууччалыыта земляника диэн.
Биһиги дьэдьэммит Дальнай Восток, Илиҥҥи Сибиир, ол иһигэр Саха сирин киин, соҕуруу уонна арҕаа улуустарыгар тарҕанан үүнэрин иһин наукаҕа биллэр аата илиҥҥи дьэдьэн диэн. Дьэдьэн күн үчүгэйдик көрөр, сөп сииктээх, сөпсөркөй, туойдуҥу буордаах сири талан үүнэр. Ол курдук, ойуур ырааһыйатыгар, тыа саҕатыгар, эргэ солооһуҥҥа, соторутааҕыта кэрдиллибит тыаҕа, быраҕыллыбыт бааһынаҕа, суол кытыытыгар дьэдьэни дэбигис булабыт.
Дьэдьэн- элбэх сыллаах кылгас бороҥ силиргэхтээх от үүнээйи. Силиргэҕиттэн тула өттүгэр сараадыйан, сир кырсын батыһа үүнэр сап курдук синньигэс ук (бытык) тарҕанар. Силиргэх сүһүөхтэриттэн самалык силис буорга батары киирэр, онтон 10-20 см усталаах, төрдүгэр сэбирдэхтээх, сибэккилиир умнас тахсар. Умнаһа, сэбирдэҕэ хойуу соҕус кылгас түүлээх. Сэбирдэҕэ уустук, уһун тууралаах, үс сэбирдэхчээннээх, аллара өттө ньуолах түүнэн бүрүллүбүт. Сибэккитэ атахха олорор. Чааскыта икки хос, аллараа өттүнэн сыстыспыт 5-тии чааскы сэбирдэхтээх, иһинээҕи чааскы сэбирдэҕэ бөдөҥ, таһынааҕыта- бытархай. 5 маҥан ньолбоҕор эминньэхтээх. Тычинката, соҕоочуга элбэх. Аһа дыргыл сыттаах, элбэх сиэмэлээх отон. Дьэдьэн сиэмэнэн, бытыгынан тарҕанар, ууһуур. Сиэмэтэ үчүгэй буорга түстэр эрэ тыллар, маҥнай тахсыбыт үүнээйи бытыгынан сыыллан, силиһирэн, саҥаттан- саҥа сири сабардаан тэнийэр.
Бэс ыйын бүтэһигэр- от ыйын саҥатыгар дьэдьэн сибэккилиир, умнаска 3-6 сибэкки тахсар. Сайын саҥатыгар тымныы түспэтэҕинэ, кураан буолбатаҕына дьэдьэн өлгөмнүк сибэккилэнэрЮ аһа хойуу, бөдөҥ буолар. От ыйын ортотугар дьэдьэн аһа ситэр. Дьэ оччоҕо дьэдьэннээх сир дыргыл сыта мин минньигэс отоммун, сүмэһиннээх аспын хомуйан ыл диэбиттии киһини угуйар- ыҥырар. Бу кэмҥэ отону хомуйар бары өттүнэн табыгастаах. Дьэдьэн Саха сиригэр бастаан ситэр отонноох үүнээйи буолар. От ыйын иккис аҥарыгар отоно сүмэһинин сүтэрэр, кууран- хатан барар.
Дьэдьэн отонун, сэбирдэҕин былыр- былыргаттан аска, эмкэ киэҥник тутталлар. Отонун уонна сэбирдэҕин хомуйуу тус- туспа уратылаах. Отону сиппитин кэннэ сөрүүҥҥэ, сарсыарда эбэтэр киэһэ хомуйуллар, чааскытын, сибэкки атаҕын араарыллар. Сиппит отону күнүс куйааска хомуйдахха тэстимтиэ, хатарарга буортуйумтуо буолар. Отону 3-4 чаас устата күҥҥэ сараҕытан баран, 45-65C бэйэ- бэйэлригжр сыстыспат буолуохтарыгар диэри хатарыллар. Сэбирдэҕи дьэдьэн сибэккилиир кэмигэр илиинэн хомуйуллар. Маныаха сэбирдэх тууратын төрдө умнаска хааларын, умнаһы алдьаппат курдук сэрэнэр наада. Хомуллубут сэбирдэҕи күлүккэ, салгыннаах сиргэ хатарыллар. Сэбирдэх хаттаҕына, туурата тыастаахтык тостор.
Дьэдьэн отоно 20-50 мг С витаминнаах, 0,3- 0,5 мг каротиннаах, 6,0-9,5% саахардаах, 0,4 дубильнай эттиктээх, ону таһынан органическай аһыыбалар, В1 витамин баара биллэр. Оттон сэбирдэҕэ 250-280 мг дылы С витаминнаах, ону тэҥэ дубильнай эттиктэр да, алкалоидтар да бааллар.
Дьэдьэн отонун, сэбирдэҕин суурадаһына ииктэтэр ньыма, бүөргэ уонна быарга таас үөскээтэҕинэ, болуоран ыалдьыыга, витамин тиийбэт буоллаҕына, дьахтар хаана бардаҕына эмп курдук тутталлар. Сэбирдэх суурадаһына хаан баттаһынын намтатар, сүрэх күүскэ тэбиитин намырытар, матка түллэрин күүһурдэр. Норуот эмчиттэрэ дьэдьэни элбэх араас түгэҥҥэ тутталлар. Ол курдук хааны ыраастыырга, тирии бааһын куурдарга, оһорорго, айах, күөмэй сүһүрүүтүн тохтоторго, солотуоханы, саһарары, куртах ыарыытын эмтииргэ киэҥник тутталлар. Дьэдьэн отонун сиэн баран туустаах балыгы, луугу сиэтэххэ, оһоҕос лиистигэ тахсар. Дьэдьэн тымыр таастыйыытын, хаан баттааһына үрдүүрүн, оһоҕос сүһүрүүтүн бопсорго эмиэ туһаныллар.
Дьэдьэн отоно дыргыл сыттаах, минньигэс амтаннаах, элбэх иҥэмтилээх эттиктээх буолан, араас аска туһаныллар. Оҕолор, эһиги саҥа хомуллубут дьэдьэни олус сөбүлээн сииргитин дьоҥҥут бэрт үчүгэйдик билэллэр. Хомуллатынан дьэдьэни ити курдук бэйэтинэн эбэтэр сүөгэйгэ булкуйан, күөрчэххэ эбэн кыра- кыратык атын аһы кытта сиэнэр. Ону тэҥэ саахарга буспут дьэдьэн барыанньата ордук кыһын, саас олус күндү, туһалаах ас буоларын ким барыта билэр. Дьэдьэн отонунан араас утах, сироп, карамель кэмпиэт оҥороллор, косметикаҕа туттуллар лосьон, крем, мыыла оҥорорго эбилик гыналлар.
Дьэдьэн сэбирдэҕин аска эмиэ тутталлар. Ол курдук, биһиги өбүгэлэрбит былыр, чэй аҕыйаҕар, дьэдьэн сэбирдэҕин атын үүнээйи сэбирдэҕин кытта холбоон чэй оҥостоллоро. Билигин сэбирдэҕин витаминнаах чэйи, араас утаҕы оҥорорго туһаныллар.
Дьэ итинник биһиги дойдуга син дэлэйдик тарҕаммыт дьэдьэн эмкэ ла, аска да араас көрүҥүнэн туһаныллар ураты суолталаах үүнээйи эбит. Онон дьэдьэн үүнэр сирин олус тэпсибэккэ, алдьаппакка, кэмигэр хомуйан аһын, сэбирдэҕин туһанар наада. Ону тэҥэ дьэдьэни кыра- кыратык хостоон аҕалан дьиэ таһыгар үүннэриэххэ сөп, оччоҕо үүнээйи эйгэтин харыстаан, үүнээйини сатаан туһанар ньыманы элбэтиэ, сайыннарыа этибит.

''Саха Сирин эмтээх үүнээйилэрэ''

А.Е. Никифорова, П.И.Плотников

Людмила