Саха сылгыта

Киирии тыл

Алта тыhыынча сыл кэриӊэ анараа өттγгэр өбγгэлэрбит көӊγл мэччийэ сылдьар айаас хаӊыл сылгыны сыhытан, миинэр миӊэ, көлγнэр көлө оӊостубуттара. Сир γрдyнэн 430-ча сылгыны боруодата баарыттан саха сылгыта уhук хоту сиргэ төгγрγк сыл устата аhаҕас халлаан анныгар γөскэттилэр ураты удьуол көрγӊ буолар. Аҕыс ыйдаах кыhын устата саха сылгыта хаар анныттан хаhан аhаан төрγγр- γөскγγр, тэнийэр.

Аныгы наука сабаҕалыырынан, саха сылгыта - аан дойду былыргы боруодаларыттан биирдэстэрэ. Сорох учуонайдар суруйалларынан, саха сылгыта тγӊ былыргы муус γйэтинээҕи олохтоох сылгыттан төрγттээх, оттон атыттар γөрэтэллэринэн, саха сылгытын өбγгэлэрбит соҕурууттан аҕалбыт болохтарын сөп.

Саха боруодата

Саха сылгыта туспа боруода быhыытынан 1987с. ССРС уона РСФСР Госагропомнарын бирикэээстэринэн бигэргэтиллибитэ.

Саха боруодатын γөскэтии уонна ууhатан тэнитии γлэтэ 6 сылгы собуотугар уонна 27 племенной хаhаайыстыбаларга ыытыллар. Итиннэ барыта 15 тыhыынчаттан тахса племенной сылгы иитиллэр.

Саха боруодата γөскγγр -ууhуур киэӊ нэлэмэн сирин тулалыыр айылҕатын уратыларыгар сөп тγбэhэн γс араас көрγӊнэргэ арахсар. Онуоха боруоданы төрγттээччинэн саха төрγт сылгыта буолар.

Сылгы көрγӊнэрэ:

1. Төрγт сылгы

2. Дьааӊы сылгыта

3. Халыма сылгыта

4. Өлγөнэ эӊээринээҕи сылгы

5. Мэӊэдьэк сылгыта

Сылгыны сааhынан араары

Кулун - төрγөҕуттэн 6-7 ыйыгар диэри

Убаhа - 6-7 ыйыттан 1 сааьыгар диэри

Тый- 1-тэн 2 сааhыгар диэри

Эмньик тый - ийэтин эмэ сылдьао буоллаҕына, 1 сааhыттан 2-гэр диэри

Тиӊэhэ - 2 сааhыттан 3-гэр диэри, атыыра - тиӊэhэ соноҕос,

тыhыта - тиӊэhэ кытыт

Кытыылыыр - 3-тэн 4-гэр тиийдэҕинэ, атыыра - кытыылыыр соноҕос,

тыhыта - кытылыыр кытыт

Тγөртээх соноҕос - 4 сааhыттан γөhэ атыыра

Тγөртээх кытыт - 4 сааhыттан γөhэ тыhыта

Атыыр соноҕос - 5 сааhыттан γөhэ атыыра

Биэстээх кытыт - 5 сааhыттан γөhэ тыhыта

Ат - 6 сааhыттан γөhэ аттаммыт сылгы

Биэ - 6 сааhыттан γөhэ тыhыта

Атыыр - 6 сааhыттан γөhэ γөрγн туппут сылгы

Кыадьаҕас ат - 14-15 сааhыттан γөhэ ат

Кыадьаҕас биэ - 14-15 сааhыттан γөhэ биэ

Кыадьаҕас атыыр - 1415 сааhыттан γөhэ атыыр

Өӊγнэн дьγhγннээhин

Былыргы сылгыны табатык дьγhγннγγргэ ураты болҕомтолорун уураллара. Сылгы дьγhγнэ кини сааhыттан, дьыл арааhыттан уларыйар. Ол курдук, буулур сылгы дьγhγнγн сыл устата сэттэ төгγл уларытар дииллэр.

Сылгыны өӊγнэн дьγhγннээhин эгэлгэтэ элбэх уонна сир-сир аайы уратылардаах эрээри, племенной γлэҕэ бутуур тахсыбатын диэн, Россиятааҕы номенклатураҕа сөп тγббэhиннэрэн, 14 дьγhγнγ араарабыт.

1. Кугас (рыжая)

2. Хараӊа кугас (темно-рыжая)

3. Кγрэӊ (бурая)

4. Хараӊа кγрэӊ (темно-бурая)

5. Сырдык хоӊор (светло-игреневая)

6. Хараӊа хоӊор (темно-игреневая)

7. Хара (вороная)

8. Эhэ хара (караковая)

9. Сырдык тураҕас (светло-гнедая)

10. Куба саалыр (светло-буланая)

11. Саалыр (буланая)

12. Сиэр (саврасая)

13. Сырдык сиэр (светло-саврасая)

14. Сырдык сур (светло-мышастая)

15. Хара сур (темно-мышастая)

16. Саhыл сур (мышастая)

17. Сырдык араҕас (светло-соловая)

18. Хараӊа араҕас (темно-соловая)

19. Араҕас (соловая)

20. Тураҕас элэмэс (гнедо-пегая)

21. Сур элэмэс (мышасто-пегая

22. Сиэр элэмэс (саврасо-пегая)

23. Чуоҕур (чубарая)

24. Буулур элмэс (чало-пегая)

25. Кыhыл буулур (рыже-чалая)

26. Кγөх буулур (вороно-чалая)

27. Хараӊа көҕөччөр (темно-серая)

28. Толбонноох көҕөччөр (серая в яблоках)

29. Туус маӊан (серая)

Сылгы саха итэҕэлигэр

Сылгы - Υрγӊ Кγн суолталаах с аха γӊэр таӊарата. Олоӊхоҕо добун маӊан халлааӊӊа олохтоох Υрγӊ Айыы Тойон ини-биитэ сылгы айыыта Кγрγө дьөhөгөй кыыhа ыарахан буолбутугар биэҕэ кубулутан, Орто дойдуга туhэрэллэр. Бу биэ төрөппγт оҕотун сир-дойду иччитэ Аан Алахчын. Хотун γрγӊ илгэнэн эмсэхтээн киhи гыммыта арҕаhыттан тэhиннээх Айыы Дьөhөгөй аймаҕын төрγттуур. Ол иhин сахалар бэйэбитин Дьөhөгөй оҕолоробут дэнэбит.

Ат спорда

Ат сγγрдуутун саха сγhγөҕγн хамсатар, сγрэҕин эппэӊнэтэр өбγгэ таптыыр оонньуута буолар. Былыр уруу-аймах, аҕа ууhун тэрээhиннэригэр хайаан да ас сγ рдэн кγөн көрсөр угэс баара.

Сγγрγк буолуох сылгы кулун эрдэҕиттэн биллэр. Сайын хонууга эрчиллэр курдук сγγрэкэлиир, ыстаӊалыыр. Оттон тас көстγγтγн чинчилээн көрдөххө, киэн таныылаах, ойоҕосторун арыттара кэтит, атаҕын бэрбээкэйдэрин саҕайдара уьун уонна иӊиирдэрэ холку, илин өттө намыhах, кэлин нөруөнэ γрдγк, тγөhэ холбоҕор соҕус, хабарҕатын көӊдөйө киэӊ. Тас көрγӊэ кыраhыабай, кулгааҕа чөрөгөр, моонньо синньигэс соҕус, чаҕылхай ыраас харахтаах, сууhэ лоппоҕор, кэтит соҕус, төбөтө сиьин олоруутугар ытыска эрбэҕи туора туппут курдук хоноҕор буоллаҕына, сылгы этин-хаанын кыайа тутар. Санныларын быччыӊнар таhыгар бөлтөйөн, суурэкэлээн, оонньоон ылыахтаахтар, атахтара холун өттө уhун, ол оннугар бэгэччэктэрэ кылгас соҕус буолар.

Ат спордун федерацията 1998с. тэриллибитэ, онтон ыла федерация тэрээhиннээх улэтэ-хамнаhа Россия таhымыгар ат суурдуулэрэ буолаллар.

Туhаналлыбыт литература

Кγн Дьөhөгөй оҕото = Священная лошадь саха. Р.И.Бравина, С.Г Алексеева, Н.П Степанов - Дьокуускай, Бичик, 2011с.;

Саха сирин кунэ-дьыла уонна сылгы иитиитэ. А.Ф Абрамов, И.Г Дьяконов