I Сулейман

I Үтүөкэн Сулейма́н (Кануни́; осман. سليمان اول‎ — Süleymân-ı evvel, туур. Birinci Süleyman, Kanuni Sultan Süleyman; 1494 сыл сэтинньи 6 -- 1566 сыл балаҕан ыйын 5/6) — Осман империятын онус султаана (1520—1566), уонна 1538 сылтан 89-с халива.

Сулейман Омсан династиятын биир саамай улуу султаанын быһыытынан билиниллэр; кини салайар кэмигэр Оттоман Портата сайдыы муҥутуур чыпчаалыгар тахсыбыта. Европаҕа кинини үксүгэр Үтүөкэн Сулейман (нуучч. -- Сулейман Великолепный) диэн ааттыыр буоллахтарына, мусульман дойдуларыгар Кануни Сулейман дииллэр. Сорох дьон ардыгар «Kanuni» (араб. القانونى‎) диэн турок тылын «Сокуонньут», "Сокуону оҥорооччу" диэн сыыһа тылбаастыыллар.

Хаһан төрөөбүтэ

Сулейман хаһах хайда төрөөбүтэ араас источниктарга атын атыннык ыйыллар. Ол гынан баран, сүрүннээн, икки даатаны ыйаллар: 1494 сыл сэтинньи 6 күнэ эбэтэр 1495 сыл муус устар 27 күнэ. Көмүллэн сытар сиригэр баар мэҥэ бэлиэҕэ 1496 сыл муус устар 27 күнэ диэн ыйыллар.

Кини Трабзон куоракка төрөөбүтэ. Аҕата Селим диэн шехзаде этэ. Сулейман ийэтэ, Хафса-султан, биир биллэр уонна тэрийбит сабаҕа быһыытынан Менгли I Гирей диэн Кырыым хаанын кыыһа буолар. 1512 сыллаахха диэри Каффаҕа бейлербей этэ. 1520 сыллаахха аҕата Селим I султаан өлөр кэмигэр Сулейман Манис (Магнесия) наместнига этэ. Кини Осман судаарыстыбатын 26 сыл усталаах туоратыгар салайбыта. Уолси кардинал Венецияҕа Генрих VIII Тюдор хоруол посолугар эппитэ баар: "Сулейман султаан сүүрбэ алта эрэ саастаах уонна кини чөл өйдөөх; кини кэлин эмиэ аҕатын курдук дьаһаныан сөп диэн куттаныахха сөп".

Капитолияҕа Сулейман барельевэ Сулеймана

Сулейман I Осман империятын салайар тиһэх сылынааҕы каарта

Сулейман I олоҕун устатын тухары үгүс сири сэриилээн ылбыта, бэриннэрбитэ, Осман империятын сирин уотун кэҥэппитэ. Ол гынан барана 1566 сыллаахха уон үһүс тиһэх кыргыһыытыгар аттаммыта уонна ол сыл атырдьах ыйын 7 күнүгэр Илиҥҥи Венгрия Сигетвара куоратын төгүрүктээһин кэмигэр ыалдьыбыта. Үтүкэн Сулейман балаҕан ыйын 5 күнүгэр бэйэтин шатеругар сытан өлбүтэ выступил в последний — тринадцатый военный поход. Войско султана 7 августа приступило к осаде Сигетвара в Восточной Венгрии. Сулейман I Великолепный скончался ночью 5 сентября в своём шатре во время осады крепости.

Султаан өлүгүн Стамбулга тиэйэн аҕалбыттара уонна тапталлаах ойоҕо Роксалана мавзолейын таһыгар көмпүттэрэ. Ол гынан баран сорох устуоруктар суруйалларынан, Үтүөкэн Сулейман сүрэҕин уонна ис уорганнарын өлбүт сиригэр, шатера турбут сирин оннугар, көмпүттэр.

Сулейман I мэтириэтэ

Култуураҕа

• 2003 сыллаахха Турцияҕа «Хюррем Султан» диэн дьоҕус сэрийээл уһуллубута.
• 1996—2003 сс Украинаҕа «Роксолана» диэн сэрийээл тахсыбыта.
• 2011—2014 сс. «Великолепный век» диэн турок сэрийээлэ тахсыбыта..
• Бертрис Смолл «Гарем» арамаана (1978).
• «Assassin’s Creed: Revelations» (2011) биидьийэ ооньууга тэттиктык көстөн ааһар.
• Sid Meier’s Civilization уонна «Age of Empires III» стратегия оонньууларга Осман империятын лиидэрэ буолар.
• «Assasin's Creed Revelation». оонньууга Сулейман 17 саастаах оонньуу биир дьоруойа буолар.

Литэрэтиирэ

• Avtorkhanov, Abdurakhman; Broxup, Marie The North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards the Muslim World. — C. Hurst & Co. Publishers, 1996. — 252 p. — ISBN 1850653054, 9781850653059
• İnalcık, Halil; Kafadar, Cemal Süleymân The Second [i.e. the First and his time]. — Isis Press, 1993. — 394 p.
• Lord Kinross Ottoman Centuries. — HarperCollins, 2002. — 640 p. — ISBN 0688080936, 9780688080938
• Peirce, Leslie P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — Oxford: Oxford University Press, 1993. — 374 p. — ISBN 0195086775, 9780195086775
• Uluçay, M. Çağatay Padişahların kadınları ve kızları. — Türk Tarih Kurumu, 1985. — 220 p.
• Yermolenko, Galina I. Roxolana in European Literature, History and Cultur. — Ashgate Publishing Ltd, 2013. — 334 p. — ISBN 1409476111, 9781409476115

Сигэлэр

• Сулейман Великолепный. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так»
• Гарольд Лэмб Сулейман. Султан Востока
• А. Б. Широкорад Султан Сулейман Великолепный и его империя