Өс хоһоонноругар айыы диэн тыл өйдөбүлэ
Былыргыттан саха дьоно айыы диэн тылы икки өрүттээх; үчүгэй-дээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүлүнэн туһана сылдьаллар. Ол барыта киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн биирдэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан, икки аҥы арахсан тахсалларынан быһаарыллар. Ол аата өй-санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыыта киһи оҥорбут быһыыларыттан хойутаан, кэнники биллэн тахсар уратылаах.
Бу быһаарыы тыл үөрэхтээхтэрэ куһаҕаны туспа арааран “аньыы” диэн эрдэттэн ааттыы сатыыллара улахан сыыһатын; сымыйалыы, албынныы сылдьалларын биллэрэр. Сэбиэскэй былаас саҕана “куһа-ҕан” диэн ааттана сылдьыбыт баайдар билигин үчүгэй буолууну ситиһэннэр араас үлэлэри оҥоруу сайдан иһэр кыахтанна.
Туохха эмэ куһаҕан, “аньыы” диэн ааты биэрэн иҥэрдэххэ, аны бу аат иҥэн хааларыттан “аньыы” диэн ааттаммыт көнөн, тупсан үчү-гэйгэ кыайан уларыйбата кэлэриттэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугар сөп түбэспэти үөскэтии буолар.
Киһиэхэ быстах санаа киириититтэн оҥоро охсубут саҥаны айыыта куһаҕан буолан тахсара элбээн хаалар. Бу өй-санаа улары-йара, киһи “үчүгэй буолуо” диэн санааҕа оҕустаран оҥоро охсон кэбиспитэ үгүстүк куһаҕан буолан тахсара үчүгэй, олоххо туһалаах үрүҥ айыыны оҥоруу уустугунан уонна элбэх үлэттэн, билииттэн оҥоруллара табылларынан быһаарыллар.
Өй-санаа, итэҕэл үөрэҕин улахан уустуга диэн киһи оҥорор быһыытыттан өйө-санаата сайдан, тупсан иһэрин таба быһаарарынан уратыланар. Киһи санаата оҥорор быһыыларыттан бастаан, инники баран иһэринэн сахалыы итэҕэл үөрэҕэ аан бастаан саныыр санааны тупсаран биэриигэ анаан сиэр диэн хааччаҕы үөскэтэн туһанар.
Олоххо саҥаны айыыны оҥордоххо эрэ сайдыы, тупсуу кэлэрин киһи барыта билэр. Бары айыыны оҥоро сатыыллар эрээри, биир эмэ эрэ табыллан олоххо туһаны, үчүгэйи аҕалар. Онтон атыттара бары сыыһа-халты буолан хаалан табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһа-ҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ону тэҥэ, куһаҕаны оҥоруу боростуой, судургу буолан эдэрдэр үгүһү оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп.
Айыы диэн тыл бу икки өрүттээх өйдөбүлүттэн куһаҕан өрүтэ быдан элбээн тахсар, ол иһин куһаҕан тылга киирсэр. Былыргылар ону билэн өссө бу айыы диэн тыл саҥа үөскүүр кэмигэр “ыы” диэн ытааһын дорҕоонноон биэрбиттэр. Билигин бу айыы диэн тылы ол-бу буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбээн сылдьар тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстааһын эрэйиллэр буолла. Ол курдук, айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүн уларыппат буолуу, харыс-тааһын сахалыы ураты өйү-санааны уһун үйэлээһин буолар.
Киһи оҥорор ураты, атыттар өссө билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара саҥаны айыы диэн ааттаналлар. Ол иһин саҥаны айыы киһи оҥорбутун кэнниттэн биирдэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана арыллан тахсар уратылааҕын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэннэр, бу тылы икки өрүттээх өйдөбүлүнэн туһаналлар.
Айыы диэн тыл куһаҕана элбэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥо-рума” диэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалыы таҥара үөрэҕэр тут-туллар этиилэртэн өссө чуолкайданар. Бу этиилэри саха кырдьа-ҕастара бары билэллэр эрээри, сэбиэскэй былаас уонна тыл үөрэх-тээхтэрин албыннарыгар баһыттаран туһаммакка сылдьаллар.
Былыргы сахалар төһө да суруктара суоҕун иһин киһи өйүн-санаатын үөрэтиигэ дириҥ билиилэрин өс хоһоонноро оҥороннор кэлэр көлүөнэлэрэ туһана сылдьалларын үөскэппиттэр:
- “Халыҥ айыы, хара буруй”. (1,51). Бу өс хоһооно айыыны оҥоруу олус куһаҕан, улахан буруйу оҥоруу буолан тахсарын быһаа-рар. Олоххо туһаны аҕалар, барыһы киллэрэр саҥаны айыыны оҥоруу олус элбэх үлэттэн уонна билииттэн биир эмэ сатабыллаах киһи оҥорбута табыллар кыахтанар. Онтон үгүстэр була сатаан буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааһыннара табыллыбакка, сатам-макка хаалара уонна сыыһа-халты буолара элбэҕинэн куһаҕаны оҥо-рууну үксэтэн кэбиһэрин, бу өс хоһооно биллэрэр.
- “Айыылаах айыыта таайар” диэн өс хоһооно айыыны, уратыны оҥоруу киһи өйүн-санаатын түргэнник уларытарын быһаарар. Улахан куһаҕаны оҥоруу киһи өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр түргэнник уларытан кэбиһэрин уонна умнуллубат буоларын, бу өс хоһооно биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Ол аата куһаҕаны, айыыны оҥорбут киһи, ол куһаҕанын өссө хатылаан оҥорор кыахтанан хаалыан сөбө быһаарыллан тахсар. Ол иһин араас маньяктар диэн ааттанар куһаҕаны оҥорбуттарын өссө хатылаан оҥорон иһэр дьон суох буолбаттар, баар буола тураллар.
- “Үрдүк таҥараҕа айыы, бар дьоҥҥо саат”. Бу өс хоһооно айыыны оҥоро сатааһын киһини сыыһа-халты тутуннаран кэбиһэрэ элбэҕинэн улахан куһаҕан быһыы буолан тахсарын уонна табыл-лыбакка, сатаммакка хаалан сааты үөскэтэн кэбиһэрин биллэрэр. Сахалар саҥаны айыыны оҥорууга кырдьаҕас, олоххо элбэх уопут-таах киһи эдэрдэргэ анаан “Кэс тылы” этэрин тутуһаллара сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһэллэрин аҕыйатарга аналланар.
- “Күн сирэ көҥдөй, айыы суола аһаҕас” диэн өс хоһооно күн сирэ диэн тыыннаахтар сылдьар сирдэрин биллэрэр, онтон айыы суола аһаҕас диэн этиитэ өлүү суола хаһан баҕарар аһаҕаһын этэрэ өлүү диэн судургутун, боростуойун быһааран биллэрэр.
- “Киһи ойоҕо ойох буолбат” диэн өс хоһооно дьахталлар ура-тыларын быһаарар. Ойох диэн ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт дьахтар ааттанар. Кыыс оҕо кыыһын сүтэриитэ улахан, умнуллубат саҥаны айыыны оҥоруута буолар. Кыыһын эрдэ сүтэрбит дьахтар эр киһини утумнуур оҕону кыайан төрөппөт, ол иһин ойох диэн ааттаммат, кэргэн диэн буолар. Арай иккис оҕото эр киһини маа-рынныыр, утумнуур буолуон сөп. Билигин эдэр дьахталлар элбэхтик күүлэйдээн баран эргэ тахсалларыттан кэргэн диэн тыл туттуллара үксээбитин тэҥэ, төрүүр оҕолор эр киһини утумнууллара аҕыйаан үлэни кыайар күүстээхтэр, кыахтаахтар суох буолан иһэллэр.
- “Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһооно үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан таба араарбат буолууну биллэрэр. Дьон өйүгэр-санаатыгар айылҕа, күн сырдыгын дьайыыта үрүҥ дьүһүн - үчүгэй, онтон хара, хараҥа – куһаҕан диэн өйдөбүллэри үөскэтэн өйүн-санаатын төрүт-тээбит. Бу өйгө-санааҕа үөскүүр тутулуктар киһи айылҕа уларыйан биэрэрин олоххо туһанарыттан үөскээбиттэр. Үчүгэйи уонна куһа-ҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор таба туһаммат киһи атыттар албыннарыгар, тугу эрэ “үчүгэй” диэн этэллэригэр, хайа эрэ диэки ыйалларыгар киирэн биэриэн сөбүн, бу өс хоһооно быһааран биэрэр.
- “Ат таппат айыыта, оҕус таппат буруйа” диэн өс хоһооно айыыны оҥоруу куһаҕаҥҥа, буруйга тэҥнэнэрин биллэрэр. (1,180). Айыыны оҥоруу диэн олус улахан, ыарахан куһаҕаны, буруйу оҥоруу буолара уонна бу элбэх таһаҕаһы соһор сүөһүлэр күүстэрин улахан-нык баһыйара, таһынан барара өс хоһоонугар этиллэр.
- “Үтэһэтэ туолбут диэбиккэ дылы” диэн өс хоһооно киһи кыра-кыралаан да буоллар куһаҕаны элбэхтик оҥоро сырыттаҕына, ол куһаҕаннара мунньулланнар кэлин олус улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөбүн биллэрэр. Ол курдук, киһи куһаҕаны оҥорор быһыыта элбэхтэ хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан хаала-рыттан, бу куһаҕаны өссө оҥорор кыахтанан хаалыан сөп.
Бэйэлэрэ итэҕэл, өй-санаа үөрэҕэр ханнык да сыһыаннара суох тыл үөрэхтээхтэрэ элбэх халыйыылаах православнай таҥара үөрэҕин “грех” диэн тылын үтүктэ сатаан “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны үчүгэйтэн туспа арааран ааттыы сатыыллара сахалыы өйгө-санааҕа букатын сөп түбэспэт сыыһа быһыы буолар.
Үлэһит сахалар бэйэлэрэ тугу эмэ сыыһа-халты оҥордоххо куһа-ҕан буолан тахсарын билэллэр. Ол аата үчүгэйтэн куһаҕан хайдах оҥорууттан тутулуктанан үөскээн тахсан иһэрэ тохтообот. Олус бы-лыргы кэмнэртэн өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалары сэбиэскэй былаас тобохторо, тыл үөрэхтээхтэрэ албынныы сатааһыннарын сиэр-гэ баппат олус улахан куһаҕан быһыынан ааҕыахха сөп.
Ханнык эрэ тыл үөрэхтээхтэрэ, кумааҕыны эрэ марайдааччылар үлэһит дьону өй-санаа үөрэҕэр кыайан үөрэппэттэрэ албынныы, сымыйалыы сылдьалларыттан биллэр. Тугу эрэ кумааҕыга суруйбут-тарын саҥаны айыыны оҥоруу курдук сыыһа, албыннана саныыл-ларыттан итинник халыйыыга киирэн сылдьаллар. Саҥаны айыыны оҥорууга кумааҕыга суруйан, ойуулаан көрөн сыыһатын-халтытын көннөрүү, тупсаран биэрии бу саҥаны айыы табылларын үөскэтэр.
Киһи оҥорор ураты, саҥа, атыттар өссө билэ илик быһыылара айыы диэн ааттанар. Кумааҕыга тугу эмэ суруйуу айар диэн тылынан этиллэр уонна айыыны оҥорууга эрдэттэн бэлэмнэнии эрэ буолан тахсарын тыл үөрэхтээхтэрэ өссө да билэ иликтэр.
Айыы диэн ким да өссө оҥорон көрө илик быһыыта буолар уонна оҥоруллубутун кэнниттэн атыттар үөрэтэн билэн баран үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын табатык быһаарар кыахтаахтара өй-санаа үөрэҕэр уустуктары оҥорор. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо аан маҥнай дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэн, олору оҥорбот буоларыгар иитэрэ, үөрэтэрэ улахан туһалаах. Куһаҕан диэни билэр оҕо олору оҥорбото үөскүүрүттэн үчүгэйи оҥороро элбиирин бу үөрэх тутуһар.
Дьон бары туһалаах саҥаны айыыны оҥорон олохторун тупсара охсуохтарын чахчы баҕараллар. Ол иһин айыы диэн тыл дьону угуйар, ыҥырар дьайыыта олус улаханын тыл үөрэхтээхтэрэ туһанан атеист буолан хаалбыт сахалары албынныы сатыыллар.
Олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥордоххо эрэ сайдыы, тупсуу, уларыйыы кэлэр. Сахалар саҥаны айыыны оҥоруу элбэх үлэттэн, эрэйтэн үөскээн тахсарын уонна туһаны оҥорор кыахтанарын билэллэриттэн саҥаны айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһаналлар. Кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи саҥаны айыыны маннык оҥор диэн этэн биэриитин туһанан эрэ оҥоруллар айыы олоххо туһалаах буолан тахсарын билэннэр туһана сылдьаллар.
Саҥаны айыыны оҥоруу уонна олоххо киллэрии диэн тус-туспалар, улахан уратылаахтар. Бэйэтэ дьадаҥы, туга да суох киһи саҥаны айыыны оҥоруон сөп. Ол аата саҥаны айыыны оҥоруу аан маҥнай өйтөн-санааттан тутулуктааҕыттан улахан ороскуота суох оҥоруллуон сөп. Арай бу саҥаны айыы биллибитин, арыллыбытын кэнниттэн олоххо киирэн дьон бары туһаныылара диэҥҥэ тиийэригэр элбэх баайы, харчыны эрэйэрэ биллэн тахсар.
Саҥаны айыыны олоххо киллэрии диэн экономика сайдыы-тыттан, төһө баай баарыттан ордук улахан тутулуктанан тахсар. Россия курдук дьадаҥы дойдуга төһө эмэ элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатаабыттарын иһин экономика сайдыыта суоҕуттан, кыайба-тыттан олоххо киллэрии кыаллыбатыттан таах хаалан иһэллэр эбэтэр омуктар ылан туһаҕа таһаараннар бэйэлэригэр туһаналлар.
Онон саха дьоно айыы диэн киһи оҥорор ураты быһыытын биллэрэр икки өрүттээх тылы табатык өйдөөн тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрбэттэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. (2,26).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха өһүн хоһоонноро = Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.