Өлбөт үөстээх
Айылҕаҕа аҥар өттүн диэки кэлтэйдии бара туруу табыллыбат, кыаллыбат. Айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэ турарынан үүнээйилэр, тыынар-тыыннаахтар икки өттүлэриттэн ханна да аһара ыыппат, солбуйсууну үөскэтэр тутулуктар икки ардыларыгар сайдаллар. Бу тутулугу сахалар былыргы кэмнэртэн үөрэтэн билэннэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэтэн туһана сылдьаллар.
Олоҕу уһуннук олоруу эмиэ ити этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн маннык тутулуктардаах:
1. Өбүгэлэртэн удьуордаан бэриллэн иһэр эт-сиин бөҕөтө, уһун үйэлээҕэ киһи уһун олоҕу ситиһэригэр кыаҕы биэрэр.
2. Киһи бэйэтэ өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан уһун үйэни ситиһэр кыаҕын улаатыннарыан сөп.
Киһи барыта олоҕун уһуннук, дьоллоохтук олоруон баҕарар. Уһун олоҕу ситиһэргэ сахаларга “Көрсүө, сэмэй буол” диэн аналлаах үөрэх баарын туһана сырыттахха эрэ табыллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииппит, үөрэппит төрөппүттэр оҕолоро уһун үйэни ситиһэригэр, олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоһуннаахтык олороругар кыах биэрэллэр. Бу этии киһи олоҕун устата сыыһа-халты туттубатаҕына, онно-манна быстах быһыыга киирэн биэрбэтэҕинэ, уһун үйэни ситиһэр кыаҕа улаатарын биллэрэр.
Олоххо көрсөр араас моһоллору, эрэйдэри, ыарыылары этэҥҥэ туораан иһэр киһини “Өлбөт үөстээх” диэн сахалар ааттыыллар. Араас уустук, эрэйдээх балаһыанньаларга түбэһэн баран, ыарахан-нары тулуйан кыайыылаах тахсыыны “Өлбөт үөстээх” киһи ситиһэр кыахтаах. Олох иһин охсуһуу, тулуур, дьулуур улаатыыта, сыыһа-халты туттубат, ыарыыларга бэриммэт күүстээх санааланыы өлбөт үөстэниини үөскэтэр. Киһи сааһыран истэҕинэ араас элбэх ыарыылар буланнар өйүн-санаатын күүһүрдэрин, этин-сиинин харыстыырын, эрчийэрин уонна көрөрүн-истэрин ирдииллэрэ улаатан биэрэр.
“Хаахыныыр мас охтубат” диэн этии киһи ыарыылары кыайар кыаҕа тулуурун, дьулуурун кытта холбуу улааппытын биллэрэр. Улахан ыарыылары тулуйан, күүстээх баҕа санааны, дьулууру үөскэтинэн, этин-сиинин утумнаахтык дьарыктаан кыайбыт киһи быстахха былдьанан өлөн-сүтэн хаалбата, этин-сиинин харыстыыр, эрчийэр кыаҕа улааппыта, бу этиинэн бэриллэр.
“Өлбөт үөстэниэхтэрин” эдэрдэр ордук улаханнык баҕараллар. Араас моһоллору кыайыы кинилэр ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар кубулуйар кыаҕа улаатан хаалар. Бу үтүө баҕа санааны ситиһэргэ эти-сиини утумнаахтык эрчийии, дьарыктааһын тириэрдэрин билэ сыл-дьыахтара этэ. Эрчиллиилээх, аналлаах үөрэхтээх киһи этин-сиинин көмүскэнэр кыаҕа улаатарын бары билэбит. “Олорон биэримэ” диэн этии ыарыы эбэтэр эрэй буулаатаҕына тугу эмэ оҥорон утарылас, сытан биэримэ диэн быһаччы өйдөбүллээх этиини туһана сылдьыы киһиттэн барыларыттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Хас биирдии киһи барыта үчүгэйдик эрчилиннэҕинэ, араас ньымалары баһылаатаҕына бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр күүһэ-уоҕа улаатарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохто-ругар туһаналлар эбит. Билигин да олоххо биирдэ эмэтэ киһи бэйэтин көмүскэнэ сатааһына баар буолуон сөбүттэн эти-сиини эрчийии, дьарыктаныы эрэ быыһыан сөбүн билиниэхпит этэ. Соһуччу ууга түһэн хаалбыт киһи уолуйбакка, санаатын түһэрбэккэ сатаан харбыырын таба туһаннаҕына улахан да ууттан этэҥҥэ тахсыан сөп. “Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах “чыып” диир” диэн этии ким барыта ыксаллаах кэм тирээн кэллэҕинэ кыаҕа баарынан көмүс-кэнэр, харыстанар кыахтааҕын уонна куһаҕан балаһыанньа үөскээтэҕинэ, ол кыаҕын туһанарыгар, атыттарга биллэрэригэр ыҥырар.
Түүл киһи олоҕун аргыһа. Инники туох быһыы буолара түүлгэ киирэн көстөрө биллэр. Түүлгэ киһи олоҕор сөп түбэспэт араас кутталлаах быһыыларга түбэстэххэ, инники өттүгэр сэрэнии улаатара ирдэнэр. Киһи бэйэтэ онно-манна, быстах суолга түбэспэтэҕинэ даҕаны, билэр киһитэ түбэһэрэ бэриллэн көстүөн эмиэ сөп.
Сахаларга өссө “Олох быата” диэн өйдөбүл баар. Бу быа быста илигинэ киһи өлбөт үөстээххэ кубулуйан сылдьар. Тугу эмэ туһалааҕы толкуйдуу охсуу, көмүскэнэргэ таба быһаарыыны ылыныы түргэнэ олох быатын бөҕөргөтөр. Өбүгэлэртэн бэриллибит сайдыылаах буор куттаах буолуу, уустук хамсаныылары оҥорорго эрчиллэ сылдьыы киһи кыаҕын улаатыннаран, олоххо тардыһыытын күүһүрдэн биэрэллэрэ өлбөт үөстээххэ тириэрдиэхтэрин сөп.
Буор кут диэн киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр араас хамсаныылары оҥорууга үөрүйэҕэ, сааһыран истэҕинэ үлэни оҥорууну баһылыырыттан сыыйа сайдан иһэр өйө-санаата буолар. Биир хаан аймахтарга, ол аата аҕа уустарыгар буор куттара биир буолар. Сайдыылаах буор куттаах, үлэһит аймахтар, аҕа уустара уһун кэмҥэ үөскүүр буор куттарын харыстыа, оҕолоругар уонна кэлэр көлүөнэ-лэригэр хайдах биэрэн иһэллэрин билэн туһаныа этилэр.
Киһи өлбөт үөстэниитин буор кута сайдыылааҕа улаатыннарар. Уһуннук, утумнаахтык эрчиллии киһиэхэ үөрүйэхтэри үөскэтэн буор кутун сайыннарар. Элбэх эрчиллиилээх киһиэхэ буор кута сайдарыттан бэриэччиктээх буолууга тиийиэн сөп. Сайдыылаах буор куттаах киһи иннигэр сылдьар бэриэччиттэнэрин сахалар билэллэр. Бэриэччит киһи иннигэр сылдьарынан араас быстах быһыыларга, оһолго эҥин киирэн биэрэриттэн харыстыыр аналлаах.
Өлбөт үөстэнии тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар. Биир эмэ кус төһө да улаханнык табылыннар даҕаны өлөн биэрбэт, моон-ньун эрийэн биэрбит да кэннэ, тиллэн куота сатыыр кыахтаах. Биир эмэ оннук, ураты бөҕө куобахха булчут эмиэ түбэһиэн сөп.
Улахан сүөһүнү, ынахтары өлөрүү кэмигэр биир эмэ ынах ону эрдэттэн билэн, көрөн-истэн сэрэхэччийии бөҕө буолар. Онтон сылгыны сүгэнэн төбөҕө охсон төйүтэргэ хараҕын саба баайан баран охсуу эрэ туһалыыр. Сылгы барыта кутталлаах быһыы буолан эрэрин эрдэттэн билэн, сэрэнэ, аһаран биэрэ сатыыра биллэр.
Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьон тулуурдаах, дьулуурдаах санааларынан, ону кыайыыга туруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр летчик А.Маресьев самолетун табан суулларбыттарыгар парашютунан түһэн икки атаҕын тоһутан баран 18 хонугу быһа хаар устун сыыллан дьон баар сирдэригэр тахсыбыта өлбөт үөстээх буолуу дьоҥҥо эмиэ баарын бигэргэтэр.
“Өлбөт үөстээх” диэн киһи этин-сиинин туруга, олох олоруон күүстээх баҕа санаата, олоххо дьулуура, тардыһыыта холбуу ылан ааттанар. Тулуурдаах, өһөс, көрсүө, сэмэй майгылаах киһи олох бары ыараханнарын тулуйан, кыайан уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын итинник ааттыыллар. Сахалар оҕо кыра эрдэҕиттэн “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһанан тулуурун улаатыннаран биэрэллэр. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии үлэни оҥоруу нэми билэр, сэрэхтээх хамсаныылара киһи өйө-санаата аһара барарын тохтотон, сиэри, киһи быһыытын тутуһуннаран уонна сайыннаран олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэрин туһана сылдьаллар.
Киһи өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин араас хамсаныы-ларынан эрчийэн, утумнаахтык дьарыктыы сылдьара уонна туһалаах үөрүйэхтэри, сайдыылаах буор куту үөскэтинэрэ олоххо дьулуурун, кыаҕын улаатыннаран өлбөт үөстээххэ кубулутуон сөп. (1,93).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.