Өй уонна күүс
Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдан иһэллэр. Бу тутулук икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрин үөскэтэн сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдэр.
Саха дьонун олохторун үөрэҕэ олох бары кэрдиис кэмнэрин, сайдан иһиитин таһымнарын барыларын хабар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии икки өрүттэр олоххо сайдыыны аҕалар уратыларын, өй уонна күүс икки аҥы арахсыыларын, хардары-таары дьайыыларын таба быһаарыыга улаханнык туһалыыр. Эт-сиин күүһэ-уоҕа өй-санаа табан салайбатаҕына, тугу эмэ туһалааҕы оҥорорунааҕар, алдьатара эбиллэн хаалыан сөбүттэн дьон сэрэниэ, күүһү мээрэйдээн, кэмнээн туһанан, аһара ыытыа суоҕа этилэр.
Сайдыыны ситиһиини үөскэтэр икки өрүттэр манныктар:
1. Өй. Салайыыны, ыйан биэриини оҥорор.
2. Күүс. Өй-санаа ыйыытын олоххо киллэрэр.
Бу икки өрүттэр хардары-таары дьайыылаахтар эрээри, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ эрэ табыллар. Өй туох да күүһэ суоҕуттан ханнык да биллэр хамсааһыны оҥорбот. Ол да буоллар өй инники баран иһэриттэн күүһү салайан, сирдээн биэрдэҕинэ, таба суолу буллардаҕына эрэ күүс ханнык эрэ туһалаах, сөп түбэһэр хамсааһыны оҥорон сайдыыны ситиһэри үөскэтэр кыахтанар.
Уһун үйэлэргэ, дьон-аймах олохторо күүс уонна өй илин былдьаһан, хардары-таары, солбуйса сылдьан баһылаан салайалларыттан тутулуктанан сайдан, олоххо уларыйыылары киллэрии кыаллыбыт. Олох ханнык эрэ кэмнэригэр дьиикэй күүс өйү-санааны баһыйан, сабырыйан ыла сылдьыбыт кэмнэрэ бааллар эрээри, кэлин тиһэҕэр өй-санаа баһылаан салайар кэмэ син-биир эргийэн кэлэрэ олох үөрэҕинэн дакаастанар.
Дьон олоҕун урукку кэмнэригэр күүс аҥардастыы баһылаан салайар эбитэ дойдулары араас хааннар, короллар, саардар, султаннар баһылаан салайа сылдьыбыттарыттан биллэр. Хаан диэн саха тыла дойдулары салайар киһини биллэрэрэ олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит уонна ол кэмнэргэ сахалар элбэх дойдулары баһылыы сылдьыбыттарын биллэрэр туоһу буолар. Биир хаан аймах дьон дойдуну салайаллара ханство диэн ааттанар.
Өй уонна күүс утарыта турар өйдөбүллэрэ элбэхтэр. Мин бу үлэбэр олох сайдан истэҕинэ өй уонна күүс дьон бөлөҕүн баһылаан салайыылара хардары-таары солбуйсан биэрэллэрин быһаарабын. Билигин дьон бөлөхтөрүн, элбэх дойдулары өй аһара баран, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан баһылаан салайара сылтан сыл аайы эбиллэн иһэрэ олох туруктаах буоларын үөскэтэр. Онтон күүс салайыыны ылбыта аһара барара кэллэҕинэ диктатураны үөскэтэн утарыта туруулар сэриигэ тириэрдиэхтэрин сөп. Бу аһара барыы кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан иһэриттэн биллэн тахсар.
Дьон олоҕор күүс уонна өй баһылаан салайаллара кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин ситиһиини өй-санаа сайдыытын ситиспит дьон оҥоруо этилэр. Күүс баһылаан салайыыта тоталитар-най, онтон өй-санаа салайыыта демократичнай диэн тус-туспа араарыллан ааттаналларыттан кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары солбуйсан биэрэллэрэ кэлэрин таба туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Өй-санаа мөлтөх, ханнык да күүһэ суох, ол да буоллар күүһү баһылаан салайдаҕына олох сайдара, тупсара ситиһиллэр. Өй-санаа үөрэҕин, билиитин олоххо киллэриигэ, субу кэмҥэ туһаҕа таһаарыыга күүс эрэ туһалыыра табыллар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэй үгэстэри ийэ кутугар иҥэриниэр диэри күүс кыра да буоллар дьайыыта туһаны оҥорор. Оҕо куһаҕан быһыыны оҥороро сонно тутатыгар тохтотуллара, атыҥҥа, үчүгэйгэ аралдьытыллара эрэ куһаҕан үгэс үөскүүрүн суох оҥороруттан, күүс кэмнээн да буоллар туттуллара ордугун хас биирдии иитээччи билэр суола.
Аһара барар майгылаах оҕо эбэтэр эрдэттэн куһаҕан үгэс үөскээбит оҕото куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтотууга, ол аата улахан киһи этэрин истибэт буоллаҕына, сорох ардыгар күүс туһата улаатан биэриэн сөп. Ол курдук, минньигэс аһылыктаах прилавоктан “Кэл” диэн этэри истибэккэ, арахсан кэлбэт оҕону табыталыттан тардан ылыыны, ол аата күүһү туһаныыны оҕолорун кыайар эрдэхтэринэ бары төрөппүттэр оҥордохторуна, соннук үгэс үөскүүрүттэн оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллан иитиитэ табыллар.
Былыргы кэмнэргэ дьон олоҕун күүс баһылаан салайара. Ким кыахтаах, күүстээх сэриилээх атыттары, мөлтөхтөрү сэриилээн, кыайан-хотон барыларын баһылыыра. “Ким күүстээх, ол кырдьык”, “Кыайбыт көҥүлэ” диэн күүс баһылыырын биллэрэр этиилэр оччотооҕу кэмҥэ үөскээбиттэрэ, ону бигэргэтэллэр.
Күүс дьайыыта уһуннук барбатын, сотору кэминэн уларыйарын “Күүстээххэ күүстээх көрсүөҕэ” диэн этии быһааран биэрэр. Ол аата атын күүстээх көстөн кэлэн салайыы, баһылык уларыйарын, кыаттарбыт, мөлтөөбүт туораан биэрэрэ кэлэрин биллэрэр.
Олоххо аҥардастыы күүс баһылааһына олоҕу сайдыыга тириэр-дибэт, өй-санаа халыйыытын, най барыытын үөскэтэн, олоххо саҥаны киллэрии аҕыйыырыгар тириэрдэрин, сэбиэскэй былаас кыайан сайдыбакка эстиитэ, “застой” кэмэ кэлиитэ бары дьоҥҥо дакаас-таабыта. Ол иһин бу кэмҥэ дьон бары өй-санаа баһылаан салайара ордук эбит диэн санааҕа киирэннэр өйү-санааны сайыннараары демократия үөрэҕин диэки тардыһа сатыыллар.
Уһун үйэлээх сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ аҥардастыы өй-санаа баһылыыра эмиэ сыыһатын, халыйыыны, аһара барыыны үөскэтэрин ыра санааҕа кубулуйара элбииринэн дакаастыыр уонна олоххо аҥардастыы ыра санаа туһата аҕыйаҕын, аҥар, албын диэки өттүгэр халыйыыны үөскэтэрин дьоҥҥо тириэрдэр.
Өй-санаа уһун кэмҥэ дьон олоҕун аҥардастыы баһылаан салайар кыаҕа суоҕун сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Өй-санаа уонна күүс хардары-таары, солбуйсан баһылаатахтарына өйгө-санааҕа уларыйыы киирэн, олох иннин диэки сыҕарыйар кыахтанарын ситиһии табыллар кыахтанар.
Аҥардастыы өй-санаа баһылааһына дьахталлары көҥүл ыытыыны күөртээн, сайыннаран биир эмэ оҕону иитиигэ маанылааһын, атаахтатыы олоҕуран барарыттан кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын аһара бара сылдьыыга тириэрдэн, быстах быһыыны оҥорооччулары, сыыһа-халты туттунааччылары элбэтэн эйэлээх буолууга төттөрү охсууну оҥорорун тэҥэ, омук эстиитигэр, уларыйыытыгар тириэрдэр суол буолар.
Оҕо улаатан, бэйэтин төрөппүттэригэр тэҥнээн сыаналанара үөскээһинэ өй-санаа, демократия үөрэҕэ салайар кэмэ кэлбитин биллэрэр. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу күүс салайар кэмигэр ордук табыллар. Эр киһини таба талан ылыыга кыыс оҕо өйө-санаата элбэхтик сыыстаран кэбиһэрин төрөппүттэр көмөлөрө, ыйан биэриилэрэ эрэ оннугар түһэрэн биэрэр.
Дойдуну салайыыга күүс баһылыыр кэмин биһиги ыраахтааҕы уонна сэбиэскэй былаас салайан олорбут кэмнэриттэн билэбит. Биир партия аҥардастыы баһылыыра, араас көрүҥнээх репрессиялэри туһаныы, хаайыылаахтар элбээһиннэрэ, бу кэмҥэ күүс аһара баран баһылыыр эбитин дакаастыыр.
Өй бастаан иһэри ситиһэн, олох сайдыытыгар, тупсуутугар сөп түбэһэр уларыйыылары киллэрэн истэҕинэ, бастаан иһэр оруола уларыйбакка өр кэмҥэ баһылыа, салайыа этэ. Өй сайдыбакка хаалыыны үөскэттэҕинэ, күүс өйгө бас бэриммэт, билиммэт кэмэ тиийэн кэлиэн сөп. Араас революциялар, өрө туруулар, “перестройкалар”, уулууссаҕа тахсыылар күүс салайыыны, өй-санаа дьайыытын сөбүлээбэтиттэн үөскээн сайдаллар.
Кыралаан да буоллар олоххо киирэн иһэр демократия үөрэҕэ дойдуну салайыыга кыттыһара, биһиэхэ эмиэ өй-санаа сайдан, баһылыыр оруолга тахсан эрэрин биллэрэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн өй-санаа уонна күүс бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ сайдыыны, тупсууну ситиһии табыллар кыахтанар.
Өй-санаа сайдыыта күүс хаалан хаалыытын үөскэппэтэҕинэ олоххо туһаны аҕалар, сөптөөх уларыйыылары киллэрэр кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн бу үөрэҕи баһылааһына киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ туох барыта икки өрүттээх тутулуктааҕын арааран билэн, үөрэтэн олоххо таба туһанара үөскээтэҕинэ киһи буолууну ситиһэрэ кыаллар. (1,46).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.