Өй-санаа хааччахтара

Өй-санаа аһара, таһынан барар санаата хаһан баҕарар элбэх. Санаа туохтан да иҥнибэтэ, хааттарбата ону үөскэтэр. Араас үөрэхтэр үксээһиннэрэ ону өссө элбэтэн иһэр. Өй-санаа киһи оҥорор кыаҕын таһынан баран хааллаҕына ыра санааҕа кубулуйар уонна таах хаалар уратылаах.

Ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот таах хаалар, ол-бу араас бэйэтин аралдьытынар санаата ааттанар. Бу ыра санаалар киһи бэйэтин бэйэтэ албыннана сылдьарын үөскэтэннэр туһалааҕы оҥорорун аҕыйаталлар, суох да оҥоруохтарын сөп.

Аһара барбыт өй-санаа ыра санааҕа кубулуйан албыҥҥа киирэн биэриини үөскэтэр. Ол иһин өй-санаа аһара барбатын туһугар аналлаах хааччахтардаах буоллаҕына эрэ табылларын сахалыы таҥара үөрэҕэ быһааран сиэр уонна киһи быһыыта диэн хааччахтары оҥорон туһана сылдьарга ыҥырар.

Киһи өйө-санаата сайдыыта, тупсуута бэйэтин кыыллартан туспа араарынарын киһилии быһыылары оҥороро үөскэппит. Бу киһи бэйэтин өйүн-санаатын, тулуурун күүһүнэн уонна олох уопутун билэн туһана сылдьар хааччахтара киһи быһыылаах буолууну олоххо туһанарга тириэрдэллэр.

Киһи икки өрүттэрэ; этэ-сиинэ уонна өйө-санаата куруук тэҥнэһиини тутуһа сылдьалларын, бу аналлаах сиэр диэн өй-санаа уонна киһи быһыыта диэн хааччахтары оҥорон сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи быһыылаахтык олоҕу олорууну ситиһэр.

Өй-санаа аналлаах хааччаҕы тутуспатаҕына, аһара бардаҕына кырата сыыһа-халты туттунууну үөскэтэрин таһынан этин-сиинин букатын да быраҕан, хаалларан кэбиһиэн сөп. Киһи өйө көтөн хаалара киирэн кэлэрэ, бу быһаарыы дакаастабылынан буолар.

Өй-санаа аһара барарыттан, ол-бу, араас, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорон иһэриттэн киһи быстах быһыыга, араас дэҥҥэ, оһолго түбэһиэн сөбө улаатан хаалар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ ити уратыны үөрэтэн билэн аналлаах өй-санаа хааччахтарын оҥорон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһанар. Ол хааччахтар манныктар:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэринэн иитэн биэрии.

2. Ийэ, аҕа таҥаралары үөскэтэн туһаныы. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан киһи этэрин истэргэ, толорорго үөрэтии.

3. Тугу барытын киһи быһыылаахтык оҥорууну, сиэри, киһи быһыытын тутуһууну ирдээһин.

4. “Айыы диэмэ” диэн куһаҕан тыллары саҥара сылдьартан куһаҕан үгэс үөскээн хааларыттан оҕо өйүн-санаатын харыстааһыны оҥоруу.

5. “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу куһаҕан буолан тахсара элбиэн сөбүттэн эрдэттэн, бу быһыы өссө оҥоруллуон инниттэн хааччахтаннаҕына эрэ табылларын тутуһуу.

6. Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн аналлаах, биллэр куһаҕан быһыылары оҥорума диэн хааччахтары оҥорон куруук туһана сылдьары эрэйэрэ оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыылларын үөскэтэр.

Өй-санаа аһара барарын тохтотор бу хааччахтары киһи тутуһа сырыттаҕына эрэ олоҕо табыллар уонна үлэни кыайан олоҕун киһи быһыытын тутуһан, уһуннук олороро кыаллар.

Туох барыта аһара бардаҕына халыйыыны үөскэтэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэриттэн, куһаҕаны элбэтэн кэбиһэр. Өй-санаа аһара барыыта таптал эмиэ аһара барарын үөскэтэр.

Тапталы имэҥи кытта буккуйуу табыллыбат. Ол курдук таптал диэн өй-санаа үлэтин күүһүнэн туһанан атын аҥары таба талан ылыы ааттанар. Ол иһин таптал өйтөн-санааттан тутулуктаах.

Имэҥ диэн эт-сиин атын аҥарга баҕарара ааттанар. Имэҥ аһара бардаҕына эт-сиин баҕатын тутуһара элбээн хааларыттан ыал олоҕун алдьатара тиийэн кэлиэн сөп. Ол курдук киһи өйө-санаата эмиэ уларыйарынан имэҥ эмиэ уларыйара элбээн хаалыан сөбүн таба сыаналааһын эрэйиллэр.

Олох тупсан истэҕинэ солумсаҕырыы улаатарыттан таптал уларыйан хаалара түргэтээн биэрэрин эдэр ыаллар арахсыылара элбээһинэ биллэрэр. Билигин эдэрдэр энньэтэ уонна халыыма суох ыал буолалларыттан оҕо төрөөһүнэ уонна иитиитин эрэйэ тулуурдара аҕыйахтар арахсыыларын эмиэ элбэтэр.

Ырыынак кэмигэр ыал буолууга энньэ уонна халыым туттуллар кэмнэрэ кэллэҕинэ ыал баайа таптал мөлтөөһүнүн тутар, тэҥнээн биэрэр кыахтанар. Арай манна ыал олоҕун алдьатааччыны, солумсаҕы, саҥа тапталы була охсон эккирэтээччини таба быһаарыы туһалыыр кыахтаах.

Ыал олоҕо алдьаннаҕына, үрэлиннэҕинэ буруйдааҕы булуу уонна эппиэккэ тардыы хайаан да ирдэнэр. Үгүс дьон олохторун уопутун таба туһаныы, ыал олоҕун алдьатан атын сиргэ, атыҥҥа барааччы буруйдаах буолара ситиһиллиэ этэ.

Ыалга арахсыы кэмэ тирээн кэллэҕинэ, арахсан барааччы буруйдаах буоларын билинии, ыал мунньуммут баайа-мала арахсыыттан үрэллибэтин, ыһыллыбатын үөскэтии, кэргэнниилэр арахсыыларын аҕыйатарга туттуллан, ыал олоҕун бөҕөргөтүө этэ. Арахсан туспа барааччы туга да суох барара сокуонунан олохсуйдаҕына, арахсааччылар, быстах санааҕа киирэн биэрээччилэр лаппа аҕыйыыллара ситиһиллиэн сөп.

Омук сайдарын туһугар ыал олоҕун бөҕөргөтүү, харыстааһын эрэ туһалыыр. Саҥа ыал буолааччыларга аналлаах көмөнү оҥорон биэриэххэ сөп. Уон сыл иһинэн арахсан хаалааччылар ону төннөрөр буоллахтарына, улахан толкуйга түһүөхтэрин сөп. Бу биһиги баҕа санаабыт түргэнник арахса охсооччулары тохтоторго туһалыан сөп.

Сэбиэскэй былаас эстиитин кэнниттэн оччотооҕу кэмҥэ туттуллубут кытаанах хааччахтар, партия ыгыыта суох буоланнар, дьон көҥүллэринэн барбыт курдук сананыылара улааппыта. Онно эбии эдэрдэри иитии, үөрэтии босхо барбытыттан ханнык да хааччахтар суохтарын курдук сыыһа өйдөбүл үөскээбитэ.

Өй-санаа хааччаҕа хаһан баҕарар туттулла сырыттаҕына эрэ табыллар, оччоҕуна эрэ аһара барара аҕыйыыр. Билигин биһиэхэ атеизм үөрэппит, аһара барар өйдөөх-санаалаах дьон элбээннэр, итэҕэл аҥар өрүтэ буолар, өй-санаа хааччахтарын үөскэтэр уонна толотторор сахалар Улуу Тойон таҥара үөрэхтэрэ олоххо киирэ илик.

Урукку кэмнэргэ кыайбыт омуктар таҥараларын үөрэҕин кыаттарбыттарга күүстэринэн, ыган-хаайан киллэрэллэр этэ. Билигин син демократия баар буолан таҥара үөрэҕин ким да күүһүлээн киллэрбэт кэмэ кэлэн турар.

Омук сайдыыта оҕону хайдах иитэртэн, үлэҕэ үөрэтэртэн улахан тутулуктаах. Ол иһин оҕо иитиитигэр улахан туһаны оҥорор сахалар таҥараларын үөрэҕэ сайдар, тарҕанар кыаҕа улаатта.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ, киһи буолууну ситиһэригэр аналланар, элбэх үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалары үөскэтэн, үгэс оҥорон биэрэн үчүгэй быһыылаах, майгылаах, үлэһит киһини иитэргэ, үөрэтэргэ туһалыыр. Оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр хайаан да туһаныахтара этэ.

Бары төрөппүттэр оҕолоругар үчүгэйи баҕараллар. Арай бу үчүгэйбит тугу оҥордоххо кэлэрин арааран билии эрэйиллэр:

1. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитиллэр, үчүгэй быһыылары оҥороругар, үчүгэй майгыга үөрэтиллэр.

2. Туһа киһитэ буолан үлэни үлэлииргэ, этин-сиинин сатаан хамсанарга үөрэтии эрэйиллэр.

3. Киһи буолуу үөрэҕин ситиһэрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанара ирдэнэр.

4. Сиэри тутуһан, киһи быһыылаахтык олоҕун олордоҕуна олох сыалын толорон уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.

Элбэх таҥара үөрэхтэриттэн оҕолорун өйө-санаата сайдыытыгар улахан туһалаах сахалыы таҥара үөрэҕин төрөппүттэр талан ылан туһаналлар. Кинилэр бу талан ылыыларыгар үчүгэй олохтоох, сайдан иһэр ыаллары үтүктэллэрэ, батыһаллара ордук табыллар. Көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэһит дьон оҕолоро улаатан төрөппүттэрин курдук үлэһит буолаллара, аймахтара үксээн тэнийэн иһэллэрэ, баайдара эбиллэрэ үтүктэргэ үчүгэй, олоххо туһалаах холобур буолар.

Ыал буолуу үгэстэрин тутуһууну Иван Щукин маннык суруйар:

- Аҕаа, мин Бойуоту кытта ыал буоларбын, эн тоҕо сөбүлээбэккин, дьиҥ ис санааҕын эт эрэ! - Маайыс хоргуппут хараҕынан аҕатын тобулу көрөн олорон ыйыппыта.

- Оҕом бэйэтин тэҥнээхтэригэр эргэ барыа дии саныырым, балыксыт Баатта оҕонньор уолугар эрэ барыа дии санаабатаҕым... (1,14).

Арыгыһыт ыаллар оҕолоро арыһыгыт буолан хаалаллара элбэҕэ, үлэни кыайбаттара салгыы сайдаллара кыаллыбатын үөскэтэрин бары ыаллара көрө-билэ сылдьаллар. Ону тэҥэ сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга түбэһэн хаалаллара элбэҕиттэн олохторун кылгатан кэбиһэллэрэ эмиэ элбэҕин бары билэллэр, ол иһин арыгыһыттары үтүктүбэккэ оҕолорун үөрэтэллэр. Итирбит киһи былыргы олоҥхоҕо кэпсэнэр куһаҕан абааһы курдук буолара эдэрдэри арыгыттан тэйитэргэ туһалыыр күүстэнэр.

Атаах буолан хаалбыт оҕо төрөппүттэрэ элбэх эрэйи көрсөллөрүн атыттар бары көрө, билэ сылдьаллар, ол иһин оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр атаахтаппакка, кыра эрдэҕиттэн үлэнэн иитэргэ, тулуурун сайыннарарга кыһаналлар.

Киһи үйэтэ кылгас, сотору кэминэн бэйэтэ мөлтүүрэ тиийэн кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр үчүгэй, киһилии иитиилээх, үчүгэй майгылаах кэлэр көлүөнэлэр көмөлөрө эрэйиллэр кэмэ кэлэриттэн оҕотун өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын, төрөппүт барыта сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан ситиһиэ этэ.

Онон көрсүө, сэмэй майгылаах, ханнык баҕарар үлэни кыайар оҕо бары төрөппүттэр баҕа санааларын оҕото буолар уонна Кут-сүр, сахалыы таҥара үөрэҕин туһанан ону ситиһиэххэ сөп. (2,128).

Туһаныллыбыт литература.

1."Чолбон" сурунаал. 8 / 2021.

2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.