Өйү-санааны харыстааһын

Өй-санаа элбэхтэ хатыланан умнуллубат турукка тиийдэҕинэ үгэстэри үөскэтэр. Сахалыы өйү-санааны харыстааһын диэн омук олохсуйбут үгэстэрин харыстааһын, уларыппат буолуу ааттанар.

Олус былыргы төрүттээх саха омук буоларбытынан өйбүт-санаа-быт уратылара атын омуктартан туспа араарыллан биллэллэр. Ол уратылар бары холбоһон сахалыы өйү-санааны үөскэтэллэр. Сахалыы өйү-санааны харыстааһын сахалар уһун үйэни ситиһэллэрин үөскэ-тэринэн үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин сүрүн үлэтинэн буолар.

Өйбүт-санаабыт хайа да арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэригэр маарын-наабат уратыларын бу кылгас ыстатыйаҕа хомуйдубут. Бу былыргы билиилэрбитин харыстааһыны үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ оҥороро ордук табыллар. Өй-санаа бу уратылара сахалыы туспа өйү-санааны үөскэтэн омук уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэллэр.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин уратыларын атын омук тылыгар, нууччалыы эмиэ тылбаастаабат буолуу сахалыы өйү-санааны харыс-тыан, уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдиэн сөп. Ол курдук, элбэх уратылардаах өй-санаа үөрэҕин атыттар баһылаарылар сахалыы тылы үөрэттэхтэринэ туһанааччылар ахсааннара элбээн иһиититтэн саха омук ахсаана үксээһинигэр тириэрдэр кыахтанар.

Уһун үйэлээх өйбүтүн-санаабытын, үгэстэрбитин атын омуктарга былдьаппатахпытына эрэ аныгы, уларыйыы түргэнник киирэр үйэ-тигэр сайдыыны ситиһэр кыахпыт улаатар. Бары уһун үйэлээх кис-тэлэҥ билиилэрбитин атын омук тылыгар тылбаастаатахпытына, ол омук билиитэ-көрүүтэ буолан хаалара биһигини, аҕыйах ахсаан-наахтары мэлитэн, кураанах хаалларан улаханнык ночоотурдуон сөбүттэн сэрэниэхпит этэ. Ол курдук, аҕыйах ахсааннаахпытыттан билиибит-көрүүбүт элбэх ахсааннаахтарга ыһыллан, тарҕанан түргэн-ник уларыйан симэлийэрэ, сахалар билиилэрэ буолбат кыахтанан хаалара тиийэн кэлэриттэн харыстаатахпытына табыллар.

Саха омук уһун үйэлээх буолан кистэлэҥ, атыттартан ураты билиилэрэ элбэхтэр. Ол курдук, биһиги сахалар эрэ билэр, олох-путугар туһана сылдьар ураты билиилэрбит манныктар:

1. Кут-сүр үөрэҕин оҥорон олоххо туһаныы. Киһи өйүн-санаатын үс кукка араарыы санаа сайдан иһэр уонна мунньуллар уратыларыгар сөп түбэһэр. Киһи куттарын үс аҥы араартаан; буор, ийэ уонна салгын куттар диэн тус-туспа арааран ааттааһын киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр өйү-санааны табатык быһааран салгыы сайыннарыыны уонна таба суолунан салайыыны ситиһиигэ тириэрдэр.

2. Салгын кут бары тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ үөскээн сайдарын быһааран олоххо туһаныы. Киһи уонна кыыл, сүөһү өйө-санаата тус-туспа арахсыылара ханна баарын табатык быһаарыы өй-санаа сайдыытыгар, тупсуутугар туһалыыр. Өй-санаа бу арахсыыта киһини эрэ туспа арааран киһи диэн ааттааһыны сахаларга үөскэппит.

3. Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ үгэстэртэн үөскүүр ийэ кута төрүт өй-санаа буолан атын билиилэрин салайар уонна сиэри тутуһан киһи буолууну ситиһэригэр туһалыыр. Ол иһин оҕо улаатыар диэри үөрэнэн ситиһэр киһи буолуутун үөрэҕин олохтообуттар уонна Киһи таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.

4. Оҕо улаатан иһэн киһи буолуу үөрэҕин түргэнник ситиһэрин туһугар сиэр уонна киһи быһыыта диэн өй-санаа аһара барыытын тохтоторго аналлаах хааччахтарын тутуһарын ирдииллэр.

5. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугун олохторугар тутуһаллар. Бу үөрэх айылҕа төрүт тутулуктарынан дакаастанар уонна олоххо, туохха барытыгар дьа-йыыта тиийэрин быһааран туһаналлар. Бу быһаарыы өй-санаа уонна киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан өрүттэнэн тахсалларын арыйарын сахалар олоххо туһана сылдьаллар.

6. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, майгынын уратыларыгар уонна туруктаах буолуутугар туһалаах икки таҥараны үөскэтэн туһаналлар:

- Үрүҥ Аар тойон таҥара. Бу таҥара үөрэҕин киһи бэйэтин сайдан иһэр өйүнэн-санаатынан үөрэнэн иҥэринэр кыахтаах.

- Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. Бу таҥара үөрэҕэ оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр улахан киһи иҥэрэн, үөрэтэн биэрэр туһалаах өйүн-санаатын, үчүгэй үгэстэрин быһаарар. (1,10).

7. Үчүгэйи – үрүҥ, онтон куһаҕаны – хара диэн тус-туспа арааран ааттааһын үөскээн олоххо киириитэ айылҕа уларыйан биэрэр тутулу-гун быһаарар уонна күн сырдыга үчүгэйин туһаныыттан үөскээбит. Дьон икки өрүккэ арахсыылара аһара барыыта “Үрүҥү хара диир” диэн этиинэн быһаарыллара эйэлэһии кэлэрэ ыараабытын биллэрэр.

8. “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн олоххо туһаныы. Бу этии үлэни хайдах оҥорууттан тутулуктанан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын быһаарыыттан үөскээн тахсан “Туох барыта орто-тунан тоҕоостоох” диэн өс хоһоонун олоххо киллэрбит. Бу быһаа-рыыны тутуһан Орто дойду диэни үөскэтэн туһана сылдьаллар.

9. Киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ өйө-санаата; үгэстэрэ уонна үөрүйэх-тэрэ этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылаллара тохтоон туспа баран айыы буолан сылдьалларын сахалар олохторугар туһаналлар.

Биһиги бу билиилэрбитин олохпутугар быһаччы туһанар кыахпыт баар. Бу билиилэри сурукка киллэрии мин олоҕум сыала буолан хомуйан дьон билиитигэр таһааран иһэбин. Олус уһун үйэлээх саха омук буолуубутун уонна салгыы сайдар кыахпытын туһанан өйбүтүн-санаабытын харыстыырбыт, ыскайдаабаппыт эрэйиллэр.

Сахабыт тылын төрүт тутулуктарын ситэ билбэттэриттэн сорох тылларбытын уларытаары, атын сөп түбэспэт өйдөбүллээх тылла-рынан солбуйа сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ уонна сэбиэскэй былаас тобохторо билигин да бааллар. Сэбиэскэй былаас саха дьонун өйүн-санаатын буккуйууга оҥорбут олус улахан буортутунан сэбиэскэй норуоту үөскэтэ сатаан сахалары уонна да атын кыра омуктары симэлитии, суох оҥоруу политикатын күүскэ ыыппыта буолар. Бу сахалары эһэр политиканы уһун сылларга анаан-минээн ыытарга анаан сахалыы өйү-санааны буккуйууну ол кэмҥэ саҕалаабыттара.

Саха тылын сыыйа-баайа уларытан онно иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйууну, атын алдьатар өйдөбүллээх тыллары туһаннара сатааһыны тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдарын, нуучча тылын учуу-талларын уонна элбэхтик мааныланан, хайҕанан өрө тутуллубут суруйааччылар көмөлөрүнэн өй-санаа төрүттэрэ иҥэн сылдьар тылла-рын уларытыынан сахалары симэлитиини ситиһэ сатаабыттара. Ол киллэрбит, уларыппыт тыллара бу бааллар:

А. Сахалар эйэлээх буолууларын алдьатыыга аналлаах эйэ-“дэм” диэн киһиргэтэр холбуу этиини киллэрэн туһаннарыы, былыргыттан баар, туттулла сылдьар, эйэлээх буолууну төрүттүүр уонна харыс-тыыр аналлаах эйэ-нэм диэн этиини хаалларыы, умуннарыы буолар.

Саха дьоно түмсүүлээх, эйэлээх буолууларын утаран, суох оҥо-роору эйэ-нэм диэн эйэни харыстыыр, көмүскүүр былыргыттан туттулла сылдьыбыт этиибитин уларытан эйэ-“дэм” диэн дэбдэтэр, сахсатар, киһиргэтэр этиини туттуҥ диэн этэллэр. Бу куһаҕан “дэ” диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр, күүркэтэр дорҕоонноох тыл куһаҕан дьайыытыттан биһиэхэ эйэлээх сыһыаммыт кыайан олохсуйа илигин тэҥэ, үрэллэ, алдьана сылдьара улаатта. (2,39).

Б. Туһалаах, уһуннук үлэлэнэр үлэттэн-хамнастан дьону тэйитэр, аралдьытар сыалтан солун диэн ону-маны саҥаны билиини биллэрэр, аһара бардаҕына солумсах диэн куһаҕан өйдөбүллээх тылы үөскэтэр тылбытын суох оҥоро сатаан “сонун” диэн саҥа тылы булан туһан-нарыыларыттан дьон бытархайдьыт, саҥаттан саҥаҕа көтүөккэлээн, аралдьыйан иһэр буолуулара үөскээн аһара баран эрэр. Солун диэн тылбытын “сонун” диэҥҥэ уларытыы солумсах буолууну суох оҥорбут курдук сымыйа санааны киллэрэн саха дьонун барыларын солумсах оҥордо, ол иһин бииртэн-бииргэ көтүөккэлии сылдьар санаалара улаатыытыттан ыаллар олохторо алдьанара элбээтэ уонна үлэни-хамнаһы кыайбаттарыгар тириэртилэр. (3,40).

В. Айыы диэн куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥоро сатааһын, куһаҕан айыыны туспа арааран “аньыы” диэн ааттааһын, өй-санаа икки өрүттээх тутулугун суох оҥороруттан аҥар өттүгэр аһара барыыны, халыйыыны таһааран туруга суох өйдөөх-санаалаах дьону үөскэтэрин саха дьонугар тарҕата сатыыллар.

Өйдөрө-санаалара буккуллубут, киһи үчүгэйи тэҥэ, куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһэрин билиммэккэ оҥорор быһыытын икки аҥы араарбыт, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуспат буолан диктатуралары үөскэппит омуктар улахан таҥараларын үөрэхтэрин халыйыыларын быһалыы үтүктэ сатааһын сыыһатын, сахалыы өйү-санааны буккуйарын таба өйдөөһүн ирдэнэр.

“Аньыы” диэн саха тылыгар төрүт суох саҥа тылы оҥорон киллэрээччилэр сахалыы өйү-санааны, айыы диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээҕин анаан-минээн буккуйаллар, сахалар өйдөрүт-тэн-санааларыттан суох оҥороору оҥостоллор. Ол курдук, айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх; киһи куһаҕан эбэтэр үчүгэй быһыыны, айыыны оҥорон кэбиһэрин биллэрэр соҕотох тылбытын икки аҥы араараары, икки тус-туспа тыллары туһанаары кыһаналлар.

Г. Киһи диэн өй-санаа иҥмит баар-суох өйдөөх-санаалаах киһини эрэ быһаарар тылбытын атын кыыллары кытта холбуу ааттаан, ону-маны барытын киһититэ сатаан буккуйууну оҥороллор. Ол аата сахалар киһини эрэ туспа арааран “Ким”, “Кини”, “Кимий?” диэн ааттаан ыҥырыыларыгар өй-санаа, салгын кут үөскээһинин, сайдыы-тын билэллэрэ иҥэн сылдьарын суох оҥоро сатыыллар. Сахалар өй-санаа үөрэхтэринэн киһиэхэ өйдөрө-санаалара тиийбэт бары кыыл-лар, көтөрдөр “Ол”, “Бу”, “Тугуй?” диэн ааттаналлар, оннук ыҥы-рыллаллар. Ол аата баларга салгын куттара сайдыбата, ол иһин өйдөрө-санаалара намыһаҕа, киһиэхэ букатын тиийбэтэ быһаарыллар.

Ыты, араас кыыллары “кини”, “уол”, “кыыс” диэн киһи курдук, ол аата өйүнэн-санаатынан киһиэхэ тэҥнээн ыҥырыыны киллэрэн өйө-санаата сайдар, сайдыылаах киһини ыкка-куска тэҥнэбили оҥорууну нууччалары үтүктээччилэр киллэрэ сатыыллэр.

Д. Остуоруйа диэн тылбытын “устуоруйа” диэн тылга уларыта сатааһын саха омугу хаалларан, быраҕан ыраас “устуоруйалаах” саҥа омугу үөскэтэ сатааһын, былыргы төрүттэрин, кинилэр олохторун, үлэлэрин умуннарыы, ол аата сахалары үрэллиигэ, ыһыллыыга тириэрдиигэ бэлэмнэнэ сылдьалларын бэлиэтэ буолар.

Е. Салалта диэн салайар диэн тылтан үөскээбит салайыыны биллэрэр тылбытын “саламта” диэҥҥэ уларыта сатыыллара бу тылга иҥэн сылдьар өйдөбүл уларыйан хааларын аахсыбаттарыттан бары салайааччылар үлэлэрин намтатан кэбиһэллэр.

Ж. Ийэ диэн саха тыла киһиэхэ ийэ кут диэн өйө-санаата төрүт кута буоларын биллэрэр. Бу ийэ диэн тылбытын “иньэ” диэн ньаа-мырҕаан албынныы сатыыр тылга уларытан тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өйбүтүн-санаабытын төрдүттэн уларытан сахалары симэли-тэр санаалаахтара чуолкайдык быһаарыллан тахсар.

Сахаларга былыр-былыргыттан баар төрүт тылы уларыта сатаа-һын, бу тылга иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйар, уларытан кэби-һэр. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ олус кыһанан харыстыахтаах тылларын бэйэлэрэ уларыта сатыыллара сэбиэскэй былаас саҕаттан сахалары симэлитэр санаалаахтара хаала илигин быһаарар. Төрүт тыллар ула-рыйаллара омугу бэйэтин уларытыан сөбүттэн, бу кэмҥэ саҥарар тылларбытын уларытан өйбүтүн-санаабытын буккуйар, симэлийиигэ, үрэллиигэ тириэрдэ сатыыр дьону тохтотор кэм кэллэ.

Сахабыт тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит тыл буолан, онно иҥэн сылдьар өйдөбүллэр өйү-санааны кытта тутулуктаахтар, дорҕооннорун дьайыытыгар сөп түбэһэр суолталаахтар. Тылы улары-тыы диэн аҥардастыы буукубаларын эрэ уларытан биэрии буолбатах, бу тылларбытыгар иҥэн сылдьар сахалыы өйбүтүн-санаабытын бук-куйуу, дорҕооннорун туһалаах дьайыытын суох оҥоруу буолар. Омукпут уларыйбатын туһугар төрүт тылларбытыгар иҥэн сылдьар өйдөбүллэри букатын уларыппакка эрэ салгыы туһаннахпытына саха омугу симэлитэ сатааһын тохтуо этэ. Ол иһин тылы туһаныыга иҥэн сылдьар сахалыы өй-санаа аан маҥнай харыстанара ирдэнэр.

И. Саха дьоно, кэлэр көлүөнэлэрэ тулуурдаах, өһөс, олох бары ыараханнарын тулуйар кыахтарын улаатыннарар аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тыл үөрэхтээхтэрэ умуннаран, хаалларан сылдьыбыттара. Билигин, ырыынак ыарахан олоҕун тулуйар кыахтаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн, үөрэтэн улаа-тыннарыы ирдэнэр кэмэ кэллэ, ол иһин бу өс хоһоонун бары төрөппүттэр оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахтара этэ.

70-тан тахса сыллар усталарыгар Россия норуоттарыгар дьада-ҥылар, үлэһиттэр былаастара диэн ааттанар сэбиэскэй былаас уһун кэмнээх эксперимени боруобалыы сатаан баран диктатура диэки халыйан, кыайан сайдыбат турукка тиийбититтэн билигин бэйэтэ быраҕылынна, эһиннэ. Салайар былаас төрдүттэн уларыйан, аны баайдар баһылыыр былаастара олоҕурда. Бу былаас уларыйыыта эйэлээхтик барбытынан урукку сэбиэскэй былаас үөрэхтээхтэрэ, үлэһиттэрэ бэйэлэринэн хаалан билигин да олороллор, өссө оҕолору үөрэтэллэр, ол сылдьан эрэ сахалыы өйбүтүн-санаабытын букку-йалларын, уларыта сатыылларын хаалларбакка, тохтоппокко салҕаан иһэллэр. Сэбиэскэй былааһы төнүннэрэ сатыыр күүстэр, бу ордубут тобохтору туһанаары харыстыыллар, олоххо сыыһа хайысхалаах үлэни ыыталларыгар кыһаммат буола сатыыллар.

Сэбиэскэй былаас дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ оҥорбут халыйыылара саха дьонун олохторугар туох куһаҕаҥҥа тириэрдибитин ырытан быһаарыахпыт:

а. Оҕолору атаахтатыы.

б. Үөрэҕи эрэ эккирэтии.

в. Дьахталлары кыра хамнастаах үлэһит оҥостуу.

Бу халыйыылар түмүктэринэн билигин кэлэн Россия дьоно эстэн, ахсааннара аҕыйаан, ханнык да туһалаах үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт, чэпчэки үлэни, үөрэҕи эрэ эккирэтэ сатыыр дьоҥҥо кубулуйдулар. Манна ордук оҕолору атаахтатыы, маанылааһын аһара барыыта быстах быһыылаах буола улааталларын сайыннаран уонна “айыы үчүгэй” диэн сымыйа этиини оҥорбуттарын тутуһан ол-бу араас саҥаны айыылары оҥоро сатаан бэйэлэрэ оҥорор сыыһа-халты туттунууларыттан эдэр эрдэхтэринэ олохтон туорууллара элбээтэ.

Дьахталлары кыра хамнастаах, эппит хоту сылдьар үлэһиттэргэ кубулутууну сэбиэскэй былаас үлэлииргэ көҥүлү биэрэбит, эр дьону кытта тэҥниибит диэн албыннаан олоххо киллэрбитэ. Бу көҥүл ыытыы аныгы дьахталлар кыратык үлэлээн абыраары биир эмэ оҕолонор буолууларыгар тириэрдэн Россия дьоно сыл аайы аҕыйаан иһэллэрин үөскэппитин тэҥэ, дьадаҥылар сүрэҕэ суох буор куттара дьоҥҥо барыларыгар тарҕаммытыттан уонна үлэһиттэри хааллар-быттарыттан ханнык да үлэни үлэлээһин кыаттарбат буолла. (4,52).

Дьахталлар төрөөн абыраатахтарына босхо харчы биэрии, бу халыйыы өссө улаатан, букатын аһара барбытын биллэрэр. Оҕо бэлэмҥэ иитиллэн улааттаҕына, бэлэми туһанар өйө-санаата урутаан сайдарыттан ханнык да үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт киһи буола улаатарын сэбиэскэй былаас босхоҕо үөрэтэн кэбиспититтэн ыла аахайбат буола сылдьабыт. Итини тэҥэ, аҥардас дьахталлар оҕолоно сатыыллара үксээбитэ өйдөрө-санаалара туруга суох, үлэни-хамнаһы кыайбат оҕолор төрөөн элбээһиннэригэр тириэрдэр.

Сэрии кэнниттэн олох ыарахан этэ. Дьон чааһынайдарыгар сүрүн үлэлэрин кэнниттэн эбиискэ үлэлии сатыыр этилэр, сирэ суох эрээри сүөһү эҥин туталлара. Аныгы дьон үлэни сирэр, кыайа-хото үлэлээбэт буолуулара улаатан билигин төһө эмэ көҥүл, сир бэриллэн, чааһы-найга үлэлииргэ төһө эмэ кыах баарын үрдүнэн үлэлии-хамсыы сатыыр дьон аҕыйаан сылдьаллар. Ол түмүгэр солумсах буолбут дьон тыа сириттэн куоракка көһөн киирэллэрэ элбээн иһэр.

Сахалары харыстааһын диэн сахалыы өйү-санааны уонна саҥарар тылы харыстааһынтан, уларыппаттан саҕаланарын умнумуохха. Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин олоххо киллэрии уонна сайыннарыы сахалары харыстааһыны күүһүрдүө, оннун булларыа этэ.

Онон олоххо сахалыы өйү-санааны тутуһуу омук сайдыытыгар, өйдөөх, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтаах кэлэр көлүөнэлэрэ элбээһи-нигэр тириэрдэр аналын таба өйдөөн олохпутугар туһаныа этибит. (5,41).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

2. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.

3. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

5. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.