Өбүгэ үгэһэ
Киһи урут оҥорботох быһыыта, саҥаны айыыта кини өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник, хаһан да умнуллубат гына иҥэрин, ийэ кутун үөскэтэрин Кут-сүр үөрэҕэ быһаарар уонна киһи оҥорбот куһаҕан, ыар быһыытын, хара айыыны оҥорбут киһи, бу быһыытын хатылаан, хос оҥорор кыаҕа олус улаатан хааларыттан сэрэтэр.
Эмилия Алиева “Преступление и наказание” диэн үлэтигэр кыра оҕолору күүһүлүүрү хаста да хатылаан оҥорбут киһи өйүгэр-санаа-тыгар куһаҕан үгэстэнэн хаалбыта тарда сылдьарыттан бэйэтэ быһаарыыны ылынан аны кыайан көннөрүнэр, оҥорор быһыытын уларытар, тупсарар кыаҕа суоҕунан, бу быһыытыттан эмп көмөтүнэн букатыннаахтык тэйитэр сөбүн туһунан суруйар. (1,12).
Сахаларга олус былыргы кэмнэртэн ыла тутуһуллан кэлбит “Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһиллэр” диэн өбүгэ үөрэҕэ баар. Бу үөрэх халлаантан ылыы буолбатах. Былыргы кэмнэртэн дьон өйө-санаата тупсарыгар, киһилии быһыылары оҥороллоро элбээһинигэр көмөнү оҥорон, куһаҕан, хара айыыны оҥорбут дьону олохтон эрдэ туоратан биэрэн, бу өбүгэ үөрэҕэ улаханнык туһалаабыта биллэр.
Киһини өлөрүү диэн олус ураты, киһи быһыылаах киһи хаһан да оҥорбот ыар быһыыта, аан маҥнай оҥорууга саамай улахан ыар, олус куһаҕан саҥаны айыы, хара айыы буолар. Бу быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан ууруллар, иҥэр, ийэ кутугар куһаҕан үгэһи үөскэтэн кэбиһэриттэн умнуллубат буола өйдөнөн хаалар уратыланар. Киһи өйө-санаата биллэр уратытынан аан маҥнай оҥорор, урут билбэт, оҥорботох быһыыта, саҥаны айыыны оҥоруута киниэхэ айыы буолан өйүгэр-санаатыгар ордук күүскэ өйдөнөр, соннук иҥэн хаалар. Куһаҕаны оҥоруу буоллаҕына куһаҕан үгэһи, ийэ кутугар үөскэтэн кэбиһэр. Киһи бу оҥорбут ыар быһыытын, хара айыытын хатылаан оҥорор кыаҕа улаатан хаалар.
Киһини өлөрөн баран тутуллубатах, ханных да эппиэккэ түбэс-пэтэх киһи, бу ыар быһыытын хатылаан оҥорор баҕа санаата аһара улаатарыттан, өссө оҥорор кыаҕа ордук эбиллэр. Бу куһаҕан, ыар быһыыны өссө хатылаан оҥоруон сөп. Бары билэр, элбэх киһини өлөрөр маньяктар итинник, бастакы оҥорбут ыар быһыылара, хара айыылара биллибэккэ кистэнэн хаалбытыттан салгыы баран, өссө киһини өлөрөн кэбиһиигэ тиийэллэр уонна салҕаан иһэллэр.
Ыар быһыы өссө хатыланарын суох оҥорорго, бу киһини сөптөөх, ыарахан эппиэккэ тардыы, уһун кэмҥэ хаайан үчүгэй үгэстэри иҥэрии эбэтэр өлөрүү эрэ туһалыыр, ол аата куһаҕан быһыыны оҥоро ту-рарын тохтотууга тириэрдэр. Былыргы суут-сокуон диэн суох кэмигэр куһаҕан, ыар майгыламмыт дьонтон харыстаныыга, ыраастаныыга өлөрөн кэбиһии түргэниттэн ордук сөп түбэһэрэ. Дьон оҥорор олус куһаҕан, ыар быһыыларын аҕыйатар, суох оҥорор сыалтан итинник ыараханнык, кытаанахтык быһыыланыыга күһэллии оччотооҕу кэм-нэргэ баара эрэ туһалаабыта. Билигин да үгүс дойдуларга киһи быһыытыгар сөп түбэспэт олус ыар быһыылары оҥорбут киһини олохтон туоратыы, өлөрөн кэбиһии туттулла турар.
Ханнык да айыыны; үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар биирдэ оҥорору кытта олус дириҥник иҥэр, умнуллу-баттыы дьөлө хатанар, ийэ кутугар үгэһи үөскэтэн кэбиһэр ураты-лаах. Сахалар бу үөрэхтэрин аныгы, мэйиини үөрэтэр медицинэ науката эмиэ билинэн сылдьар. Киһи саҥаны, уратыны билиитэ мэйиигэ нейроннар саҥа холбоһууларын үөскэтэрин, ол иһин умнуллубат турукка сонно тиийэрин арыйбыттара.
Ийэ кут үөскээһинэ оҕо өйө-санаата саҥаны айыылартан саҕаланан, олортон хомуллан сайдан-үүнэн, эбиллэн иһэриттэн тутулуктаах. Оҕо ийэ кута тугу аан бастаан билбитэ, бэйэтэ оҥорон көрөн иҥэриммитэ барыта саҥаны, уратыны билиилэртэн, олору урутаан иҥэринэн иһииттэн хомуллан үөскүүр. Сахалар оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ куһаҕан быһыылар өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан, иҥэн хаалыыларын суох оҥороору “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр харыстыырга аналлаах үөрэҕи туһаналлар.
Саҥаны айыыны өйө-санаата сиппит, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһана үөрэммит улахан киһи эрэ оҥороругар сахалар таҥараларын үөрэҕэ ыҥырар. Олоххо туһалаах, үчүгэй айыылар элбииллэригэр сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин олоххо киллэрии туһалыыр кыаҕа улахан.
Ханнык баҕарар: үчүгэй да, куһаҕан да саҥаны айыы, бу айыы төһө улаханыттан, уратытыттан өйгө-санааҕа дьайыыта ордук улаа-тар, күүһүрэр. Киһини өлөрбүт киһи олус күүскэ долгуйбута, өйө-санаата хамнаабыта барыта мунньулланнар олус күүстээх, дириҥ, хаһан да умнуллубат өйдөбүлү хааллараллар. Бу өйдөбүллэр, хамнааһыннар өссө хатыланалларын туһугар тутуллубакка, сөптөөх эппиэккэ тардыллыбакка хаалбыт киһи, атын киһини өлөрүөн баҕата аһара улаатарын кыайан тулуйумуон, бу быһыытын өссө хатылыырга баҕарыан уонна оҥоруон сөп. Тутуллубатах, эппиэккэ тардыллыбатах өлөрүөхсүт уһуннук киһи быһыылаахтык олороро уустугурар.
М.Е.Николаев сахалар өбүгэлэрин үгэһин дириҥник билэриттэн ыар, куһаҕан быһыылары өссө хатылаан оҥорбут киһи кыайан көнөн киһилии быһыыланара кыаллыбатын иһин, өлөрүөххэ сөп диэн этэрэ өй-санаа үөрэҕэр билигин да сөп түбэһэр. Оҕо өйө-санаата сайдыыта, өйү-санааны иҥэриниитэ сүүһүнэн тыһыынчанан сылларга уларыйбат, уларыйар да кыаҕа суох. Хаста да ыар буруйдары оҥорбут киһи көнөр, киһилии быһыыланар кыаҕа аҕыйаан иһэр, ол барыта куһаҕан быһыыларыттан үөскээбит куһаҕан үгэс оннук быһыылары оҥороругар тириэрдэриттэн тутулуктанар. Куһаҕан үгэс үөскээбит киһитэ кыайан көнөр кыаҕа суоҕун биллэрэр “Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр” диэн этиини сахалар үөскэтэн туһана сылдьаллар. Өй-санаа үөрэҕэ үөскэппит уонна туһалааҕын уһун үйэлэргэ дакаастаабыт бу этиитэ билигин да туттуллуон сөп.
Сорох дойдуларга ыар быһыылары оҥороллоро элбэхтэ хатыланан үөрүйэх буолбут дьону сууттаан, өлөрөн кэбиһии билигин да туттуллар. Кытайга улахан буруйдаахтары өлөрүү салҕана турар.
Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсарын туһугар сыыһа туттунан куһаҕан быһыыны оҥорбут, киһини өлөрбүт киһини айыытын этитэн, өйүн-санаатын ыраастаан баран уһун кэмҥэ үлэнэн көннөрө, үчүгэй үгэстэри иҥэрэ сатыахха сөп. Бу быһыыны элбэхтик хатылаабытыттан өлөрөр, алдьатар санаалара дириҥник иҥэн, үгэскэ кубулуйдаҕына, киһи өйө-санаата, үгэстэрэ олус бытааннык уларыйарынан, кырдьыктаахтык сууттаан баран өлөрөн кэбиһии билигин даҕаны өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэһэр быһыы буолар.
Сыыһа сууттааһынтан алҕаска атын киһини ыар буруйу оҥорууга түбэһиннэрэн кэбиһии түбэлтэлэрэ бааллар. Улахан буруйдааҕы сууттаан баран сонно өлөрө охсон кэбиспэккэ бастаан хаайыыга тутуохха, онтон хас да сыл буолан баран дьыалатын саҥалыы ырытан көрдөххө сыыһа буолара аҕыйыа этэ.
Ыар буруйу эрдэттэн тэринэн, бэлэмнээн баран соруйан оҥорууга онно сөптөөх, тэҥнэһиини олохтуурга тириэрдэр эппиэт, сэт үөскээн хайаан да кэлэрин дьон билиэ этилэр. (2,79).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. “Якутск вечерний” газета. 9 октября 2009 г.
2. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.