Үчүгэй уонна куһаҕан дьон
Айылҕа дьон өйө-санаата сайдыытыгар улахан сабыдыалы оҥороро үрүҥ уонна хара диэн икки аҥы арахсыы, икки өрүт баарыттан биллэр. Халлаан сырдаан күн тахсан бары-барыта чуолкайдык көстөр буолуута киһиэхэ үчүгэй, ырааҕы көрөр кэмин аҕалар. Бу сырдыктан кэлэр үчүгэй буолуу уонна баҕа санаа туолуута үрүҥ диэн ааттанан олоххо киирэн үчүгэйи бэлиэтииргэ анаан туттулла сылдьар.
Халлаан хараҥаран туох барыта көстөрө куһаҕаҥҥа кубулуйуута киһиэхэ куһаҕан кэми аҕалар. Ол иһин хараҥа, хара куһаҕан өйдөбүллэнэн дьон өйүгэр-санаатыгар киирэн иҥмит. Барыны-бары; тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин хара, куһаҕан диэн ааттааһын кэнниттэн умнуллан хаалара түргэнник үөскүүрэ киһи өйө-санаата куһаҕантан ыраастанарыгар туһалыыр.
Дьон өйө-санаата сайдан, киһи быһыыта тупсан истэҕинэ икки өрүттэргэ арахсыы эмиэ уларыйан, саҥа өйдөбүллэринэн эбиллэн иһэрин тэҥэ, сымнаан, ол аата утарыта туруу кыччаан биэрэн иһэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон икки өрүттэрин арахсыылара айыы уонна абааһы диэн ааттанар кэмнэригэр улахан өстөһүүгэ, сэриигэ тириэрдэрэ элбэх этэ.
Бу кэмҥэ абааһынан ааттаммыттары имири эһии, күдэҥҥэ көтүтүү улахан кыайыынан ааҕыллан хайҕанара, арбанара. Бары илэ сылдьар абааһылары суох оҥорбуттарын кэнниттэн, арай көстүбэттэр эрэ, кыаттарбат буолан ордон хаалбыттара биллэллэр.
Айыы дьоно уонна абааһылар диэн арахсыы былыргы олоҥхо кэмин саҕана баара бэлиэтэнэр. Бу кэмҥэ бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһэн, өлөрсөн иһэллэриттэн абааһыларынан ааттаммыттар быста эстэннэр симэлийэ быһыытыйбыттар.
Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ биир киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыны, айыыны оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан олоххо киирбитин кэнниттэн айыы диэн тыл икки өрүттэнэн; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэнэн тахсыбыт. Дьон оҥорор быһыыларын уратыларыттан көрөн икки өрүккэ арахсыылара үөскээбит.
Билигин дьон өйүн-санаатын икки өрүттэрэ маннык арахсаллар:
1. Үчүгэй дьон.
2. Куһаҕан дьон.
Өй-санаа бу икки аҥы арахсыыларын, икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Киһиэхэ үчүгэйэ кэлэрин халлаан сырдааһына, Күн тахсыыта үөскэтэриттэн үрүҥ дьүһүн билигин даҕаны үчүгэйи бэлиэтииргэ анаан туттулла сылдьар. Үрүҥ дьүһүн үчүгэйи бэлиэтииргэ аналламмыта айылҕаттан тутулуктааҕынан хаһан да уларыйбат. Киһи хараҕа сырдыкка үчүгэйдик, чуолкайдык көрөрө үрүҥ дьүһүн үчүгэйи бэлиэтиирин үөскэппит.
Киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥороро куруук бастаан иһэр. Бэйэтигэр үчүгэйи аҕалары, туһаны оҥорору барыларын үчүгэйинэн ааттыыр. Ону тэҥэ, киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун барытын кэриэтэ үчүгэйинэн ааттаан кэбиһэрэ быдан элбэхтик бэлиэтэнэр. Киһи оҥорор быһыыта эмиэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалааҕыттан үчүгэй эбиллэн иһэрэ тохтообот уонна аһара барыыга тиийиэн сөп.
Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үчүгэй киһи Христос таҥара үөрэҕэ киэҥник тарҕанан дьон үчүгэй буола, үчүгэйи ситиһэ сатыыллара элбээбититтэн, билигин үчүгэй киһи буолууну үгүстэр ситиһэн сылдьаллар.
2. Дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттыыллар, туораталлара аһара бардаҕына суох оҥоро, симэлитэ сатыахтарын сөп. Сириллэр, туоратыллар куруук элбэҕиттэн куһаҕан хаһан баҕарар баар буола турар.
Куһаҕаны эрдэттэн билэн, тупсаран, көннөрөн үчүгэй оҥорон биэрдэххэ куһаҕан аҕыйыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар. Ол иһин таҥара үөрэҕэ аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннарын билэргэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэн оҕолору иитэр, үөрэтэр. Бу үөрэх оҕо куһаҕан диэни аан бастаан биллэҕинэ олору оҥорбот кыаҕын үөскэтэрэ, үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун элбэтэрин тэҥэ, сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар.
Үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыы уустук, эрэйдээх боппуруоһу эйэлээхтик быһаарсыы кэлэригэр улахан мэһэйи үөскэппэт, өй-санаа икки өрүттэрин арахсыылара сайдыыны ситиһииттэн сымнаабыт, киһитийбит көрүҥнэрэ буолар.
Ол да буоллар үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэр икки аҥы арахсыылара сэриигэ, өлөрсүүгэ тириэрдэн кэбиһиэн сөп. 20-c үйэҕэ бэйэлэрин аһара “үчүгэйинэн” ааҕыммыт немец фашистара куһаҕаннары суох оҥоро сатаан сэриини саҕалаабыттара.
Үчүгэй аһара барыыта үчүгэйтэн үчүгэй диэн кэнниттэн кэлэр кэрэ буолууга тиийиитэ куһаҕаннары абааһы көрүү аһара барыытын үөскэтиэн, улаатыннаран кэбиһиэн сөбүттэн өйдөөх-санаалаах дьон эрдэттэн сэрэниэхтэрэ, харыстаныахтара этэ.
Омук мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ олох бары өрүттэригэр “үчүгэйдэрин” былдьатан, улуу омук буолаллара кыаллыбат кэмигэр кэлэн хаалыылара кэрээннэриттэн тахсан хаалыыларын үөскэтэн кэбиһэрэ үгүстэр сэриини сөбүлүүллэригэр тириэрдиэн сөп.
Икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ өс хоһоонноругар киирэн этиллэн сылдьаллар:
- “Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар” диэн өс хоһооно куһаҕан үчүгэйгэ уларыйан, солбуйсан биэрэрин сахалар олохторугар туһаналларын биллэрэр. (1,61).
- “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрин быһаарар. Биһиги көлүөнэ дьон өй-санаа бу уларыйан биэрэрин чахчы билэн сылдьабыт. Сэбиэскэй былаас саҕана дьадаҥылар “үчүгэй” диэн ааттаналлара, бары улахан салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара.
1991 сыллаахха Россия дьоно үлэни кыайбаттарыттан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик эстибитэ. Дьон ырыынак олоҕун сөбүлээн талан ылбыттара. Аны баайдар үчүгэй аатырбыттара, бары байа-тайа сатыыр баҕа санаалара туолан үлэ сайдар кыахтаммыта.
Икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ тиийэн кэлэригэр хайа эрэ өрүт атынын аһара баһыйан барыыта уонна суох оҥоро сатааһына тириэрдэр. Дьон олоҕор куруук кэриэтэ үчүгэй аһара барыыта бэлиэтэнэр. Киһи барыта бэйэтигэр үчүгэйи оҥосто сатыыр баҕа санаатыттан үчүгэйи элбэтэн кэбиһэллэрэ салҕанан иһэр.
Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй диэни ааһа бардаҕына саха тылыгар кэрэ буолуу диэн тиийэн кэлэр. Кэрэ буолуу диэн тас көрүҥү тупсарыы, атыттарга көрдөрө сатааһын буолар уонна киэргэниини аһара ыытан кэбиһэр. Ол иһин кэрэ буолууга тиийбит киһи үлэни үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьыыга тиийэр. Бу киһи өйүгэр-санаатыгар кэрэ буола сатааһынтан үөскүүр уларыйыы саха тылынан кэрэх буолууга тиийии диэн ааттанар. (2,114).
Икки өрүттэри таба арааран билэн хайаларын да аһара ыыппакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдан иһэллэрин ситиһиини дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан туһанан кыайыахтара этэ.
Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өй-санаа икки өрүккэ арахсыыта хаһан баҕарар баар буолар уонна аһара барбатахтарына дьону сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдэр хамсааһыны үөскэтэллэр. (3,57).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.
3. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.