Үчүгэйтэн үчүгэй
Киһи бэйэтигэр туһалааҕы оҥорору, үчүгэйдик көстөрү үчүгэй диэн быһаарар. Ол иһин үчүгэйи оҥостуна сатыыра элбиир. Дьон өйө-санаата бэйэлэригэр үчүгэйи оҥорууларыттан сайдар, тупсар.
Оҕо улаатан өйө киирэн истэҕинэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥотторор баҕа санаата эмиэ улаатан иһэр. Төрөппүттэрэ оҕо баҕатын барытын тук курдук толорон истэхтэринэ оннукка үөрэнэн, үгэс оҥостунан иһэрэ бэйэмсэх санаатын улаатыннаран атаах буоларыгар тириэрдэр.
Омугу үлэ сайыннарар диэн этии оҕону иитииттэн, үлэҕэ үөрэ-тииттэн тутулуктанан үөскээбит. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо улаатан өссө күүскэ үлэлээтэҕинэ омук сайдыыны ситиһэр кыахтанар. Үлэлии үөрэнии оҕо тулуурун улаатыннарарын таһынан, сатаан, табан, нэмин билэн туттунарын үөскэтэр.
Былыр-былыргыттан дьон өйдөрө-санаалара, үлэни оҥоруулара сайдыыта биллэр тыллары үөскэтэн испиттэр. Дьон аан маҥнайгы оҥоруулара барылара кэриэтэ халы-мааргы, куһаҕаны эрэ үрдүнэн буолар эбиттэр, онтон салгыы үлэни оҥоруулара сыыйа-баайа сайдан, тупсан испиттэрэ саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Өй-санаа салгыы сайдан иһиитэ киһи оҥорор быһыыларын өссө тупсаран иһэллэриттэн саҥа тыллар үөскээннэр олоххо киирбиттэр:
- Дьалаҕайдык оҥоруу. Дьадаҥы буор куттаах, үлэлииргэ, хамсаныылары оҥорууга үөрэммэтэх, сатаабат киһи оҥорбута эбэтэр кыһанан оҥоруллубатах, халы-мааргы үлэ итинник ааттанар.
- Сөптөөхтүк оҥоруу. Киһи оҥорор быһыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэллэриттэн үчүгэй уонна куһаҕан буолан тахсалларыттан, бу икки өрүттэр икки ардыларынан оҥорор быһыы сөп түбэһиитэ сөптөөхтүк оҥорууну үөскэппит.
- Таба оҥоруу. Киһи өйө-санаата сайдан, эбиллэн истэҕинэ оҥорор быһыыта эмиэ тупсан, табыллан иһэрин ситиспит. Киһиэхэ тугу барытын таба оҥоро сатыыр баҕа санаата үөскээн уонна табатык оҥорор буолууну ситиһэн, таба диэн тыл таҥараҕа кубулуйбут.
- Тупсаҕайдык оҥоруу. Табыллыбыт оҥоруу өссө көрүҥэ тупсуута сайдыы кэлэн иһэрин биллэрэн тупсаҕай диэн ааттаммыт. Дьоҕурдаах киһи оҥорбут үлэтэ тупсаҕай буолара ситиһиллэр.
- Сатаан оҥоруу. Тугу барытын сатаан, сатабыллаахтык оҥордоххо өссө тупсаҕай көрүҥнэнэрэ ситиһиллэр. “Сата таас” диэн үлэни сатаан оҥорууга көмөлөһөр таас баар буола сылдьыбыта биллэр. Бу сата таас көмөтүнэн дьоҥҥо сатабыллаах буолуу баҕа санаата үөскээбит, үлэһит ыаллар кыайа-хото үлэлээннэр баайдара эбиллэн иһэриттэн сатабыллаах буолууну ситиһэр кыахтаммыттар.
- Атыттар сөбүлүү көрөр, батыһар, үтүктэр үлэлэрин талааннаах дьон оҥороллор. Элбэх талааннаах дьон оҥорор үлэлэрин туһалаах сабыдыаллара омукка сайдыыны ситиһиини аҕалаллар.
- Тугу барытын үчүгэйдик оҥорор баҕа санаа дьоҥҥо салгыы үөскээһиниттэн үчүгэй киһи таҥара, Христос үөскээбит.
“Киһи үчүгэйгэ дөбөҥнүк үөрэнэр” диэн этии сахаларга баар. Үчүгэйгэ ордук түргэнник эт-сиин үөрэнэр. Тото-хана аһааһын, сытан сынньаныы киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайар үчүгэйдэр буоланнар өссө түргэнник үөрэнэргэ тириэрдэллэр.
Оҕоҕо “үчүгэй” буола, үчүгэйи оҥоро сатааһын аһара элбээһинэ атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһэриттэн куһаҕаны үөскэтэр. Оҕо ол үчүгэйгэ түргэнник үөрэнэн хаалан үгэс оҥостунан кэбистэҕинэ бэйэмсэх санаата улаатан “миэхэ эрэ наада” диэҥҥэ тиийдэҕинэ, атын дьоҥҥо үчүгэйи оҥороро суох буоларын тэҥэ, тулуура суоҕа улаатар. “Добрыми намерениями вымощена дорога в ад” диэн нууччалыы өс хоһооно киһи үчүгэйи оҥостуна сатааһына аһара бардаҕына улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэрин ыйан биэрэр суолталаах.
Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэр төрүт тутулугун сахалар билэн тутуһа сылдьаллар. Бу тутулук киһи хаһан баҕарар үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларыгар үөскээн тахсар тэҥнэһиини тутуһа сырыттаҕына табылларын ирдиир. Аан бастаан куһаҕаны арааран билбэккэ эрэ, аҥардастыы “үчүгэйи” эккирэтэ сатааһын аҥар өттүгэр халыйыыны таһааран, үчүгэйи аһара ыытан кэбиһэриттэн, икки өрүттэр солбуйсуулара тиийэн кэлэрэ хамсааһыны үөскэтэр.
Киһи өйө-санаата аһара баран иһэр уратылаах. Ол уратыны быһаарыыга киһи үчүгэйтэн өссө үчүгэйгэ дьулуһуутун ылыы ордук табыллар. Киһи субу оҥорбутунан астынар санаата сотору ааһар, өссө үчүгэйдик оҥоруон баҕата киирэн кэлэр. Бу баҕа санаа киһини өссө тупсаран үчүгэйдик оҥоро сатыырыгар тириэрдэр.
Өй-санаа аһара баран иһэрэ киһи саҥаны айыыны оҥорон олоҕун тупсаран иһэрин үөскэтэринэн, сайдыыны аҕаларынан туһаны оҥорор, ол эрээри, саҥаны айыыны оҥоруу барыта үчүгэйи, сай-дыыны аҕалыа диэн быһаччы этии табыллыбат, киһини аны албыҥҥа киллэрэр. Ол курдук, киһи тугу уратыны, саҥаны айыыны оҥорбута барыта үчүгэйи оҥорууга тириэрдибэт. Саҥаны айыы куһаҕан буолан тахсара киһи сыыһа-халты туттунара элбээһиниттэн эбиллэн биэрэр уратылаах. Куһаҕаны айыыны анаан-минээн, эрдэттэн бэлэмнэнэн оҥорооччулар эмиэ суох буола иликтэр.
- Үчүгэй салгыы сайдыыта үчүгэйтэн үчүгэй баар буоларыгар тириэрдибит. Киһи үчүгэйтэн үчүгэйи баҕара санаан иһэриттэн үчүгэйтэн үчүгэй диэбитин оҥорон иһэр кэмэ тиийэн кэлэр.
Үчүгэйтэн үчүгэй киһи өйүгэр-санаатыгар баҕа санааны үөскэтэн, ыҥырар, угуйар күүстэнэн киһи саҥаттан-саҥаны, урут суоҕу оҥорон иһэрин үөскэтэн сайдыыны аҕаларыгар көмөлөһөр эрээри, аһара барбата эрэйиллэр. Олоххо аһара барыы хаһан да табыллыбат. “Улахантан улахан” диэн көҥүллэринэн барбыт дьахталлар баҕа санаалара өйдөрө-санаалара киһи быһыытыттан аһара барбытын бэлиэтиир. Улаханы боруобалаан көрбүт дьахтар өссө улаханы боруобалыыр санаата киирэн иһэрэ, ити этиини үөскэппит уонна аһара бардаҕына ыал олоҕун алдьатыыга тириэрдиэн сөп.
- Билигин үчүгэйтэн үчүгэй кэлбитин кэннэ өссө сайдыы кэлэн кэрэ буолуу кэлиэҕэ диэн сыыһа санаа дьоҥҥо баар буолла. Киһиэхэ кэрэ буолуу кэлиитэ кэхтиигэ тириэрдэрэ саха тылынан этиллэ сылдьарын туһаннахха табыллар. Кэрэ кэнниттэн кэлэр кэрэх диэн тыл уларыйбат турук тиийэн кэлиитин биллэрэр.
Дьоҥҥо билигин уларыйбат турук кэлэн иһиитин араас кыра, улахан пааматынньыктары оҥоруулара элбээбитэ илэ көрдөрөр. Туох үчүгэй, ураты баарын бэлиэтээн оҥорон үйэлэргэ хааллара сатааһын үөскээһинэ улахан пааматынньыгы оҥорууга тириэрдэр.
Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьар. Онтон үлэни оҥоруу атын омуктартан хааллаҕына омук эстэр, симэлийэр кэмэ кэлэр. Кэрэ буолуу киһи улахамсыйарын өссө улаатыннаран өйүн-санаатын алдьатар өттүгэр улаханнык халытар. (1,114).
Кэрээнтэн тахсыы диэн кэрэ киһи оҥорор олус куһаҕан быһыыта ааттанар. Бэйэлэрин олус “үчүгэйдэринэн” ааҕыммыт немец фашистара Аан дойду иккис сэриитигэр кэрээннэриттэн тахсаннар атын омуктарга улахан куһаҕаннары оҥорбуттара кэрээнтэн тахсыы диэн өй-санаа уларыйыыта чахчы баарын биллэрэр.
Уһун үйэлээх саха дьоно өй-санаа итинник эргийэн биэрэр кэмнэрин үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕин сахалар билэн олохторугар туһана сылдьаллар. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, солбуйсан биэрэллэриттэн, бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ киһи өйүн-санаатын харыстыыр аналлаах, ол аата аҥар өттүн диэки аһара барыыны суох оҥорон халыйан хааларын тохтотор.
“Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно олох уопутунан дакаастанна. Билигин сааһырбыт дьон өй-санаа эргийэн биэрэрин билэннэр өйдөрө-санаалара ордук сайынна. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” диэн ааттаналлара, бары дьадаҥы төрүттэринэн арбаналлара, онтон баайдар куһаҕан этилэр. Ону баара ырыынак олоҕо кэлэн барыта түҥнэри эргийдэ, үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ үөскээтэ. Аны баайдар үчүгэй буоллулар, дьадаҥылар уруккуттан биллэр куһаҕанна-рыгар төттөрү түстүлэр. Өй-санаа бу эргийэн, солбуйсан биэриитэ айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүнэн табатык быһаарылларын тутуһар сахалар, бу уларыйыыга улаханнык оҕустарбатылар.
Дьон баҕа санаата үчүгэйгэ, баайга тардыһарынан ырыынак олоҕо өй-санаа сайдыытыттан үөскүүр баҕа санааны толорууга дьулуһууга ордук сөп түбэһэр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ оҥорон үлэни үлэлииргэ үөрэтии эрэйиллэр кэмэ кэллэ.
Билигин ырыынак кэмигэр күүскэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунуу, байыыны ситиһии кэмэ кэлбитэ элбэхтэр баҕа санааларыгар сөп түбэһэриттэн үлэ сайдыыта саҕаланна. (2,77).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес- инкубатор”, 2016. – 148 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.