Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ
Айыы буолуу диэн киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран сылдьара ааттанар. Сахалар билиилэринэн айыы буолбут өйдөр-санаалар Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьаллар. Кэлин кэмҥэ арҕааҥҥы өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин баһыйар сабыдыалларыттан Үөһээ дойдуга бараллар диэн этэллэр.
Өлбүт киһи сүрэ бастаан көтөрүттэн өйө-санаата үрэллэн ыһыллар. Арай үгэстэргэ, үөрүйэхтэргэ кубулуйбут өйдөрө-санаалара үгэс-тэринэн тус-туспа арахсан бараннар айыы буолан Ол эбэтэр Анараа дойдуга төһө эмэ өр кэмҥэ сылдьар кыахтаналлар.
Өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан туспа барыытын арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэрэ икки дойдуга арааран, тус-туспа ыыталлар. Үчүгэй өйү-санааны Ырайга, онтон куһаҕан буоллаҕына Аллараа дойдуга түһэр диэн этэннэр итэҕэйээччилэри албынныыллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ ити араарыы сыыһатын билинэр уонна санаалар сылдьар сирдэрин Анараа эбэтэр Ол дойду диэн икки өрүккэ арааран туһанар.
Киһи үйэтин тухары элбэх араас; үчүгэй да, куһаҕан да саҥаны айыылары оҥороруттан айыы буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
А. Үчүгэйи айыы. Үчүгэй айыыны үрүҥ айыы диэн ааттыыллар уонна кэлэр көлүөнэлэр олохторугар туһаналларыгар аныыллар.
Б. Куһаҕаны айыы. Куһаҕан айыыны хара айыы диэн ааттанар уонна умнан, хаалларан иһииттэн аҕыйыыллара ситиһиллэр.
Үрүҥ айыы буолуу диэн былыргылар, ол аата инники олорон ааспыт көлүөнэлэр элбэх, араас билиилэриттэн үрүҥүн, үчүгэйин, аныгы сайдыылаах олоххо сөп түбэһэрин талан ылан туһаныы, онтон атыттарын харатын, куһаҕанын хаалларыы, умнуу ааттанар. Омук былыргы өбүгэлэрин туһалаах билиилэрин туһана сырыттаҕына, хаалларан, умнан кэбиспэтэҕинэ үйэтэ уһуура быһаарыллар.
Итэҕэл эмиэ икки өрүттээх. Омук дьоно итэҕэл икки өрүттэриттэн хайаларын эрэ өрө тутан, ол диэки аһара халыйан барыылара олох-торугар улахан уларыйыылары киллэриэн сөп:
- Итэҕэл таҥара үөрэҕин диэки өттүгэр халыйан аһара барыыта саҥаны олус элбэҕи киллэрииттэн омук саҥарар тыла уларыйан хаа-лыытын үөскэтиэн сөп. Омук өйүгэр-санаатыгар саҥаны олус элбэхтик киллэриитэ, саҥарар тылын була сатаан уларытыыта бэйэтэ уларыйан атын омук буолан хааларыгар тириэрдиэн сөп.
- Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ аһара бардаҕына омук саҥаны киллэрэрэ быста аҕыйыырыттан атыттартан хаалан хаалыыта үөскээн, туоратыллан, симэлийэн барарыгар тиийэн хаалыан сөп.
Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын араарбакка, сүтэрбэккэ эрэ тэҥҥэ, дьүөрэлээн сайдыыны ситиһэн истэх-тэринэ омук олоҕо туруктаах буолар уонна бэйэтэ сайдыы киирии-титтэн уларыйан хаалбакка, уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.
Таҥара итэҕэлэ сайдыыны кэмнээн киллэрэрин үрүҥ айыы буолуу туораппакка, сөбүн көрөн ылынан истэҕинэ омук сайдыыны ситиһэрэ туруктаах буолар. Сайдыыны ситиһии хамсааһыннара аһара баран хаалбаттарын үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ үөскэтэр.
Омук олоҕор улахан уларыйыылар киирэр кэмнэринэн саҥалыы үөскүүрэ уонна мөлтүүр-ахсыыр кэмэ кэлиитэ буолар. Бу кэмнэр кэлиилэригэр итинник уларыйыылар киириилэрин омук “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сырыттаҕына этэҥҥэ аһарынар кыахтанара ордук улахан суолталаах.
Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ субу кэмҥэ омукка туох үчүгэй, туһалаах баарын, туох ситиһиилэри, кыайыылары оҥорбутун уларыппакка эрэ харыстаатаҕына уһун үйэни ситиһэрин хааччыйар.
Омук уһун үйэлээх билиилэрин, өйүн-санаатын, үгэстэрин харыстаан уһун үйэни ситиһиннэрии маннык уратылардаах:
1. Омук атыттартан уратыларын биллэрэр төрүт тылларын букатын уларыппакка эрэ харыстааһын уонна туһана сылдьыы.
2. Омук үйэлээх үгэстэрин харыстааһын.
3. Сахалыы өй-санаа уратыларын харыстааһын.
4. Иччилэри харыстааһын.
5. Айыылары харыстааһын.
6. Дьарык, идэ үгэстэрин харыстааһын.
Омук үйэтин уһатар аналлаах өйү-санааны харыстааһыннары тус-туспа ыламмыт кылгастык ырытыахпыт:
1. Омук саҥарар тыла ханнык омук буоларын быһаарыыга бастакы оруолу ылар. Саҥарар тылларын уратыларынан омуктар тус-туспа арахсаллара быһаарыллар.
Билигин омук хайа үйэҕэ үөскээбитин быһаарыы кыаллар буолла. Манна омук аата хаһан сурукка киирбитин быһаарыы бастакы оруолу ылар. Биһиги эрабыт буолуо 500 сыл иннинэ грек үөрэхтээҕэ Геродот суругар киирбит саха (сака) омуктар, ол кэмҥэ бааллара биллибит.
Омук тылын үлэ үөскэтэр. Тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаабыт сахалар тылларыгар тимири уһаарыы үлэлэрин оҥоруу бары көрүҥнэрэ бааллар. Тимири уһаарыыттан, уһаныыттан үөскээбит тыллары туһанан саха тыла сайдыбыт кэмин чуолкайдык быһаарыахха сөп. Үөрэхтээхтэр Саха сиригэр тимири уһаарыы уонна уһаныы сайдыбыта 2,5 тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр диэн этэллэриттэн тимир диэн тыл хаһан үөскээбитэ чуолкайданар.
Омук туһана сылдьар тылыгар биир дорҕоону уларытыы атын тыл үөскээн тахсарын үөскэтэн иһэр. Омук саҥарар тылын харыстааһын диэн субу баарыттан букатын, биир да дорҕоонун уларыппат буолуу ааттанарын тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.
Тыл үөрэхтээхтэрэ маат курдук куһаҕан дьайыылаах араас саҥа, киһи тыла өҕүллүбэт тылларын оҥороннор саха тылын алдьаталлар. Эдэрдэр саха тылын үөрэтэллэрин быраҕан эрэллэр. Сайдыыны аҕалар киирии тыллары бэйэлэринэн эбэтэр кыратык уларытан туһаныы сайдыы киириититтэн хаалыыны үөскэппэт.
2. Омук туһана сылдьар үгэстэрэ үйэлэргэ уларыйбаттар. Сахалар үйэлээх үгэстэригэр аан бастаан олоҥхону, ыһыаҕы уонна оһуохайы киллэрии ордук табыллар. Билигин сайын саамай уһун күнүгэр ыытыллар Күн таҥараҕа аналлаах ыһыаҕы оннугар түһэрии табыллан, салгыы сайдар кыахтанна.
Оһуохай саха дьоно биир санааланыыларын, түмсүүлэрин, эр дьон уонна дьахталлар эйэлээх буолууларын үөскэтэрин туһаналлар.
Алгыс истиитэ сахалыы таҥара үөрэҕэр киирсэр. Киһиэхэ үчүгэй санаалары киллэрэн, иҥэрэн биэрии үчүгэй быһыылары оҥороругар тириэрдэн сайдыыны аҕаларга туһалыыр.
Күһүҥҥү, балаҕан ыйын 22 күнүгэр ыытыллар Улуу Тойон таҥараҕа аналлаах, тулуурдаах буолууну улаатыннарар ыһыаҕы оннугар түһэрии эрэйиллэр. Сахалар былыр-былыргыттан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутуһалларыттан кырыалаах кыһыннаах дойдубутугар олоҕу сайыннараллара кыаллыбыт.
Саха дьонугар уоту аһатыы үгэһэ былыргыттан туттуллар. Бу үгэс саха дьонун айылҕаны кытта холбуу сибээстиир. Уоту кытта дойду иччилэрин холбуу ахтан аһаталлар. (1,95).
3. Сахалыы өй-санаа атын омуктартан уратылара элбэхтэр уонна күүскэ харыстаннахтарына эрэ саха буолуу уларыйбата ситиһиллэр. Өй-санаа үөскүүр тутулуктарын арааран билии саха омук буолуу өйтөн-санааттан улахан тутулуктааҕын быһаарар. (1,111).
4. Киһи айылҕаҕа соҕотох сылдьар буолбатах. Өлбүт кыыллар, дьон өйдөрө-санаалара туспа баран айыы буолан сылдьаллара иччи-лэр диэн ааттаналлар. Иччи диэн олохсуйбут сиригэр сылдьар өй-санаа буолар. Айылҕаҕа элбэхтик сылдьар, айылҕа күүһүн итэҕэйэр сахалар иччилэри үргүппэккэ, аймаабакка эрэ эйэ-нэмнээхтик сырыттахха, олоҕу олоруу табылларын билэллэр.
5. Атын омуктартан сахалыы өй-санаа саамай биллэр уратытынан айыы диэн киһи оҥорор ураты, саҥаны айыытын биллэрэр тыл икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕэ буолар. Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хойутаан биллэрэ уустуктары үөскэтэрэ олоххо баар суол.
Бу үлэҕэ үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ диэн тугун быһаарыыга айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрин толору быһаарыыны киллэрдим. Айыы буолуу диэн айыы диэн тыл саамай уустук, икки өрүттээх, үчүгэйи оҥорон сайдыыны аҕаларын тэҥэ, куһаҕаҥҥа, өлүүгэ тириэрдэр өйдөбүлэ өссө элбэҕэ буолар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ тыыннаах киһини "айыы буол" диэн этэллэрэ “Өйүҥ көттүн” диэн улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэр өйдөбүллэнэн тах-сар. Ол иһин тыыннаах киһиэхэ анаан этиллибэт этии буолар.
Тыыннаах уонна өлбүт киһи өйдөрүн-санааларын уратыта эт-сиин баарыттан уонна суоҕуттан тутулуктанар. Тыыннаах киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ыларыттан салайар, уларытар, эбэн биэрэр эбэтэр көҕүрэтэр, суох оҥорор кыаҕа куруук баар.
Киһи этэ-сиинэ өлөрүттэн өйө-санаата туспа баран аны уларыйбат турукка киирэн хаалыыта айыы буолуу диэн ааттанар. Хас киһи өйө-санаата бэйэтин уратытынан, туспатынан, атыттарга маарыннаабатынан айыы буолар диэн этиллэр.
6. Омукка саамай туһалаах үгэстэринэн дьарык, идэ үгэстэрэ буолаллар. Былыргы кэмҥэ саха омугу тимири уһаарыы уонна уһаныы үлэлэрэ атыттартан туспа арааран үөскэппитин умнубатахха табыллар. “Сах” таҥаралаах тимир уустара – сахалар төрүттэрэ буо-лаллар. Олус былыргы кэмнэртэн тимир тэриллэр дьоҥҥо туһаны аҕалаллара билигин даҕаны аҕыйыы илик. (1,22).
Омук тылын үлэни оҥоруу үөскэтэр уонна сайыннаран иһэр. Саҥа тыллары була сатаан оҥоруу уонна өйдөбүлэ сөп түбэспэт тыллары туһана сатааһын диэн быстах санааҕа, албыҥҥа киирэн биэрии буолар. Төрүт үлэтин сүтэрбит, былдьаппыт эбэтэр атынынан солбуйан уларыппыт омук эстэрэ, симэлийэрэ остуоруйалартан биллэр.
Омук былыргы олоҕун уонна остуоруйаларын умнан, хаалларан кэбиспэккэ, тылын уларыппакка уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэр итэҕэл иккис өрүтэ үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ буолар. (2,10).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.