Үрүҥ айыыны үөскэтии
Үрүҥ айыы буолуу үөрэҕэр айыы диэн тыл өлбүт киһи өйүн-санаатын биллэрэр суолтатынан туттуллар. Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан туспа баран өр кэмҥэ сылдьар кыахтанара айыы буолуу диэн өйдөбүлү үөскэппит. Ол курдук, үгэс буолбут өй-санаа бэйэтэ туспа сылдьарын түүлгэ көрөрбүт ону быһаарар.
Былыргылар өйдөрүгэр-санааларыгар иҥмит билиилэрэ айыы буолан сылдьалларын аныгы, сайдыбыт, тупсубут олоххо таба туһа-ныыны үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ оҥорор. Ол курдук, олус былыргы, олоҥхо саҕанааҕы кэмнэргэ дьон өйө-санаата бэрт намыһах этэ. Элбэхтик өлөрсөллөрө, уоттаан кэбиһэн күллэри көтүтэллэрэ, сорох-тору “Тыал буолбуттарга” кубулуталлара, үчүгэй быһыы диэни аҕы-йахтык оҥороллоро. Ол иһин былыргылар элбэх билиилэриттэн аныгы олоххо сөп түбэһэрин үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан туһаныыны үрүҥ айыы итэҕэлэ оҥоро сылдьара табыллар.
Үрүҥ диэн тыл үчүгэйи, сырдыгы биллэрэр өйдөбүллээх. Олус былыргы кэмнэргэ халлаан сырдааһына, күн тахсыыта дьоҥҥо үчүгэйи аҕаларын бэлиэтээн итэҕэл үөрэҕэр киирэн иҥмит.
Итэҕэл үрүҥ айыы диэн ааттанара былыргылар, өлбүттэр элбэх араас билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан туһанарга аналлааҕын быһаарар. Бу быһаарыы итэҕэл үөрэҕин уустугун, ураты-тын биллэрэр. Ол аата, бу араас, үчүгэй да, куһаҕан да билиилэртэн куһаҕана, харата ыраастаммыт, туоратыллыбыт, анаан-минээн хаалла-рыллыбыт буолан, үчүгэйэ ордон аныгы сайдыбыт, улаханнык туп-субут олоххо туһалыыра табылларын биллэрэр.
Сахалыы итэҕэл үөрэҕэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араа-ран туһаныыга айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьар уонна уһун үйэлэригэр олох уопутун элбэхтик мунньуммут кырдьаҕастар билии-лэрин “Кэс тыл” диэн ааттаан эдэрдэри үөрэтиигэ туһанар.
Өлбүт киһини тиһэх суолугар атаарыыга олоҕун устата туох үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутун ахталлар, саныыллар. Ол аата оҥорбут үчүгэйин ахтан, кэпсээн оҥостон умнуллубат турукка киллэрэн биэрэн үрүҥ айыы оҥороллор. Бу үчүгэйдэрэ быһаарыллыбыт туһа-лаах билиилэри атыттар ылан олохторугар туһанар кыахтаналлар.
Киһи өлбүтүн кэннэ ахтыытыгар оҥорон кэбиспит куһаҕан быһыыларын букатын ахтыбаттар, хаалларан, умуннаран кэбиһэллэр. Бу ахтыбат буолуу оҥоруллубут куһаҕан быһыы хааларын, умнул-ларын үөскэтэргэ аналланар. Куһаҕан умнуллан, хаалан, аҕыйаан истэҕинэ олоххо үчүгэй элбиирин сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.
Өй-санаа үгэскэ кубулуйдаҕына умнуллубат буоларын тэҥэ, туспа сылдьар кыахтанар. Киһи түүлүн көстүүлэрин онно көстөр үгэстэр өйдөбүллэринэн быһааран таба тойоннуон сөбө итини быһаарар. Түүлгэ туох эмэ көһүннэҕинэ, бу көстүүнү быһаарыыга анаан иҥэн сылдьар үгэс өйдөбүлүнэн туһанан таба тойоннуохха сөп.
Киһи үгэс буолбут өйө-санаата өлбүтүн кэннэ туспа баран айыы буолан өр кэмҥэ сылдьар кыахтанара үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ үөскээбит төрүтүн быһаарар. Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа баран сылдьарын быһааран айыы буолуу диэн өйдөбүлү үөскэппит.
Айыылар диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара ааттанар. Тыыннаах сылдьар дьон, бу айыы буолбут өйдөрү-санаалары харыстыыллара, үргүппэттэрэ, аймаабаттара эрэйиллэр. Дьон бу быһаарыыны тутуһа сылдьалларын кылабыыһаларга айдаарбаттара уонна өлбүт дьон аат-тарын улаханнык ааттаан ыҥырбаттара биллэрэр.
Тыыннаах диэн быһаарыы киһи этин-сиинин туругун; салгыны тыынан ыларын уонна сүрэҕэ үлэлиирин биллэрэр. Киһи тыыннаах эрдэҕинэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылан туһана сыл-дьарыттан хамсаан; эбиллэн эбэтэр көҕүрээн биэрэр кыахтаах уонна санаатын хоту талбытынан уларытара кыаллар.
Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, эньиэргийэ ылара суох буолан аны уларыйбат, эбиллибэт, көҕүрээбэт турукка киирэн хаалар. Өй-санаа бу уларыйыытын уонна атыттартан ураты-тын сахалар арааран билэн айыы буолуу диэн ааттаабыттар.
Тыыннаах киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата Бу дойдуга сылдьал-лар диэн сахалар билинэллэр. Кэлин өй-санаа, үлэ сайдыыта уонна тупсан иһиитэ киһи оҥорор быһыытын үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы араарыыны үөскэппитэ Бу дойду диэн былыргы ааты уларытан Орто дойду диэн саҥа ааты иҥэрэн олоххо киллэрбитэ.
Өй-санаа туохтан да иҥнибэт, хааттарбат. Киһи түһээтэҕинэ өйө-санаата Анараа дойдуга тиийэ сылдьыан сөп. Онтон Бу дойдуга сылдьара “Көм эттэн кымаахтаан көрдөххө биллэр” диэн этэллэр. Ол аата киһи ыарыыны билэр буоллаҕына, Бу дойдуга эттээх-сииннээх сылдьара быһаарыллар. Онтон бу кэмҥэ ыарыы биллибэтэҕинэ киһи өйө-санаата Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьар буолуон сөп.
Сахалар Ол эбэтэр Анараа дойду диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара сылдьар туспа дойдутун ааттыыллар. Бу дойдуга араас; үчүгэй да, куһаҕан да өйдөр-санаалар бииргэ сылдьаллар. Бииргэ сылдьалларын быһааран айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕинэн туттуллар уонна киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ солбуйсан биэрэр кэмнээхтэрин быһаарар суолталаах.
Санаа үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана бу диэн араарыллан быһаарыллара кыаллыбат буолуон сөп. Ол курдук, санаа үчүгэй да, куһаҕан да буоллар киһи баһын иһигэр сылдьарынан ханнык да биллэр хам-сааһыны, быһыыны оҥорботуттан хайдаҕа кыайан араарыллар кыаҕа суох. Киһи ханнык баҕарар; араас үчүгэй да, куһаҕан да санаалары санаталаан ылара кыайан бобуллубат, хаайыллыбат.
Сахалар өй-санаа, таҥараларын үөрэҕин быһаарыытынан киһи санаата хайдаҕа ханнык быһыыны оҥорбутуттан эрэ биллэн тахсар. Ол курдук, үчүгэй санаа диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа ааттанар. Куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа куһаҕана быһаарыллан тахсан умнуллар, хаалларыллар.
Өлбүт дьон айыы буолбут өйдөрүттэн-санааларыттан куһаҕанын, харатын умнан, хаалларан иһии куһаҕан аҕыйыырын, онтон үчүгэй быһыылары ахтыы, санааһын үчүгэй элбиирин үөскэтэр. Өлбүт киһи оҥорбут үгүс быһыыларыттан куһаҕанын, харатын умнуу, хаалларыы, онтон атын үчүгэйи оҥорбутун ахтыы, санааһын уонна кэпсээһин өйүн-санаатын үрүҥ айыы оҥоруу диэн ааттанар.
Киһи үйэтин тухары оҥорбут араас элбэх быһыыларыттан үчү-гэйин, үрүҥүн талан ылан аныгы, сайдыылаах олоххо туһаныыны үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ быһааран олоххо киллэрэр.
Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыылар диэн ааттаналлар. Бу айыылар диэн ааттааһын өлбүттэр оҥорбут араас элбэх быһыылара үчүгэйдэрэ уонна куһаҕаннара барылара холбуу сылдьалларын бил-лэрэр. Айыылартан билиилэри ылынан аныгы олоххо туһанар туһугар үчүгэйдэрин, үрүҥнэрин хайаан да туспа арааран, талан ылыы эрэ-йиллэр. Бу уустук үлэни үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ олоххо уопу-турбут кырдьаҕастар көмөлөрүнэн оҥороро ордук табыллар.
Киһи бэйэтэ үрүҥ айыы буолбат. Кини оҥорбут быһыыларын өлбүтүн кэнниттэн атыттар ырытан, сыаналаан баран үрүҥ айыы оҥороллор. Ол курдук, былыргы кэмнэргэ үчүгэй диэн ааттаммыт, бу кэмҥэ куһаҕаҥҥа кубулуйан сылдьар буолуон сөп. Сэбиэскэй былаас эстиитигэр “үчүгэй” диэн ааттана сылдьыбыт дьадаҥылар куһаҕан-нара олох уопутунан быһаарыллан тахсан, бу былаас уларыйбыта. Ол кэмҥэ туоратыллыбыт, куһаҕанынан ааттаммыт баайдар билигин үчү-гэйгэ кубулуйан, дойдуну салайыыны баһылаан сылдьаллар.
Айыы диэн тыл “үчүгэй” тыл буолбатах. Киһини угуйан, ыҥыран элбэх куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. 1993 сыллаахха тыл үөрэхтээхтэрэ тиэтэйэн, ыксаан, урутаан түһэн албын, сымыйа “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар бу кэмҥэ итэҕэллээх буолуох-тарын баҕарар сахалары барыларын албынныы сылдьаллар. (9,60).
Былыргы кэмнэргэ охсуһуу, этиһии, киһини өлөрүү үгүстүк “үчүгэй” диэн ааҕыллар эбит буоллаҕына, билигин аныгы олоххо ол куһаҕан, ыар быһыы буолар. Ол иһин былыргылар, оччотооҕу кэмҥэ тугу үчүгэй уонна тугу куһаҕан диэн этэн олохторугар туһаналларын билигин чопчулаан, чуолкайдаан биэрии эрэйиллэр.
Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин тутаах сыаллара манныктар:
1. Былыргы төрүттэри умнубакка, хаалларбакка харыстааһын.
2. Саҥарар тылы харыстааһын, төрүт тыллары уларыппат буолуу.
3. Үгэстэри харыстааһын.
Бу сыаллары мантан салгыы дириҥник ырытан быһаарыахпыт. Үрүҥ айыы итэҕэлэ бу сыаллары толордоҕуна омук уһун үйэни ситиһэр кыаҕын үөскэтэн биэрэн туһаны оҥорор.
Киһи олоҕун тутаах сыалынан куһаҕан, хара, ыар айыылары оҥорбот буолуута ааҕыллар. Олоҕор улахан хара, куһаҕан айыыны оҥорон кэбиспит киһи ол быһыыта уонна бэйэтин аата-суола умнул-лар, хаалар дьылҕаланаллар, ону тэҥэ, саҥа төрөтөр оҕолоро куһаҕан үөрүйэхтээх буолан хаалыахтарын сөбүттэн атын аҥардар ыал буолуу үгэстэрин туһанан харыстаналлара эрэйиллэр.
Киһи үйэтин тухары дьоҥҥо туһалаах, уһун үйэлээх дьыалалары оҥордоҕуна аата-суола үрүҥ айыы буолан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар кыахтанар. Ол иһин сахалар үйэлэрин тухары куһаҕан быһыылары оҥорбокко кыһаналлар.
Онон былыргылар, ааспыт көлүөнэлэр, өлбүттэр араас элбэх; үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары оҥорбуттарыттан үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан аныгы, сайдыбыт, тупсубут олоххо туһаныыны үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ оҥорон дьоҥҥо тириэрдэр. (1,22).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.