Үлэ уонна үөрэх уратылара
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр уратытын быһаарар этииттэн киһи сайдыыны ситиһэрэ эмиэ тутулуктанар. Үлэ уонна үөрэх дьон сайдыыны ситиһиилэрин икки өрүттэрэ буоланнар киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар икки өрүттээх дьайыылары оҥороллор:
1. Үлэ эти-сиини эрчийэр уонна буор куту сайыннарар.
2. Үөрэх өйү-санааны сайыннарар уонна эти-сиини мөлтөтөр.
Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:
1. Киһи тутаах чааһа этэ-сиинэ буолар. Төрөппүттэриттэн этин-сиинин уратыларын ылынан иһэрин удьуордааһын диэн ааттыыллар. Оҕо төрөппүтүгэр тас көрүҥэ биллэрдик маарынныыра этин-сиинин удьуордаабытын биллэрэр.
Эт-сиин хамсаныылары оҥорорун хас биирдии быччыҥҥа үөскүүр буор кут диэн өйө-санаата салайар. Киһи буор кута төһө сайдыылаах даҕаны араас уустук хамсаныылары имигэстик уонна сыыдамнык оҥорор кыахтанар. Үлэ араас уустук хамсаныылара үөрүйэххэ кубулуйан киһиэхэ буор кутун үөскэтэллэр уонна куруук эрчийэ, дьарыктыы сылдьыыны эрэйэллэр.
Үлэ киһиэхэ тулуурдаах буолуутун үөскэтэр уонна сүрүн сайыннарар. Үлэни тулуура, өһөс санаата элбэх киһи кыайан уһуннук үлэлиир кыахтанар. Ону тэҥэ, тулуур улаатыыта киһи туттунар күүһүн улаатыннаран сыыһа-халты туттунарын уонна быстах быһыыга киирэн биэрэрин аҕыйатар. Хамсаныылары табан, нэмин билэн оҥоро үөрэнии сыыһа-халты буоларын суох оҥорон туһалыыр.
2. Сэбиэскэй былаас атеист буолан хаалбыт дьадаҥылары албынныырыгар үөрэҕи табан туһаммыта. Урукку былаас кэмигэр үөрэҕи баайдар эрэ ылар кыахтаахтара, биир эмэ талааннаах оҕону дьадаҥылартан булан үөрэттэрэллэрэ. Саҥа былаас дьон үөрэнэргэ баҕа санааларын табан туһанан үөрэҕэ суохтары үөрэхтээһиҥҥэ сүүнэ үлэни ыыппыта, бары орто үөрэҕи баһылыылларын ситиспитэ.
Сайдыыны ситиһэ сатыыр дьону албынныырга үөрэҕи өрө тутуу табылларынан, бары ону “үчүгэй” диэн ааттаан эккирэтэннэр аһара ыытан кэбиспиттэрэ. Дьону барыларын үрдүк үөрэхтии сатааһын диэҥҥэ кытта тиийбиттэрэ улахан аһара барыы этэ. Маннык сыыһа, халыйыыга тириэрдэр ыҥырыыны туһанан дьону барыларын үрдүк үөрэхтии сатаабыттара таах хаалбыта. Дьадаҥы дойдуга элбэх үрдүк үөрэхтээх дьон сөптөөх үлэни булан үлэлииллэрэ кыаллыбата чахчы этэ.
Үөрэх төһө да биир үөрэхтэммит киһиэхэ үчүгэйи оҥорбутун, элбэх хамнастаабытын, сынньалаҥнык сырытыннарбытын иһин, элбэхтик олорон эрэ үлэлииргэ тириэрдэринэн киһи этигэр-сиинигэр куһаҕаны оҥорор. Эт-сиин элбэхтик кыайан хамсамматыттан мастыйан, араас ыарыылар булан барыылара саҕаланар.
Элбэхтик олорор төрөппүтүн оҕото көрөн, үтүктэн өссө элбэхтик олоро үөрэнэн хаалара этэ-сиинэ өссө мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Аныгы оҕолор бары сытан эрэ телефонунан эрэ оонньууллар диэн айманыы үөскээһинин сүрүн төрүтэ, ити быһаарыыга саһан сытар.
Үөрэхтээх киһи элбэхтик олорон эрэ үлэлиирэ, дьыбааҥҥа сытан эрэ кинигэ, хаһыат ааҕара этин-сиинин уонна буор кутун мөлтөтөн иһэрин тэҥэ, хамсаныылары оҥороруттан сүрэҕэлдьиирин үөскэтэр. “Кыайарбын да кыайбат буоллум” диэн этинэн билигин сааһырбыт дьон чахчы мөлтөөбүттэрин билинэллэр.
Үөрэх диэн салгын кут сайдыыны ылыныыта, билиини иҥэриниитэ ааттанар. Билии олус элбэхтик хатыланан үгэһи, онтон эти-сиини эрчийэн үөрүйэхтэри үөскэппэтэҕинэ умнуллан, суох буолан хаалар. Ону тэҥэ, салгын кут көтөрө эмиэ тиийэн кэлиэн сөп. Салгын кут көттөҕүнэ киһи өйө көтөр, түөһэйэр, оҕотугар түһэр.
Өй-санаа аһара барара хаһан баҕарар элбэх, киһи кыайбатын да кыайыан баҕата киирэн иһэр. Эт-сиин күүһэ-кыаҕа муҥура суох буолбатах, аһара барбат кыйыата син-биир баар. Ол иһин эт-сиин уонна өй-санаа икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэр аналлаах нэми билэн туһаныы хайаан да ирдэнэр. Киһи өйө-санаата сайдарынан олоҕор нэми билэн тутустаҕына эрэ олоҕо табыллар кыахтанарын билэ сылдьыа этэ.
Бары саха омукпут сайдан иһэригэр баҕарабыт. Эстибит сэбиэскэй былаас үөрэхтээхтэрэ ыыппыт сыыһа ыйыыларын өссө да тутуһан үөрэҕи аһара өрө тута сылдьалларыттан дьон эттэрин-сииннэрин мөлтөтүүнү уонна оҕону атаахтатан иитиини салгыы ыыта сатыыллар.
“Балык уу дириҥэр талаһар” диэн өс хоһооно киһи үчүгэйгэ баҕарар, ону ситиһэ сатыыр санаатын быһаарар. Ол аата үчүгэй ханна баарын булан ылыы хас биирдии киһиттэн эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Хас биирдии киһи үчүгэйэ тус-туспа буолар уонна киһи олорор олоҕуттан улаханнык тутулуктанар.
“Бытье определяет сознание” диэн классиктар этиилэрэ киһи олоҕо өйүн-санаатын төрүттүүрүн быһаарар. Үлэһит сахалар олохторун үөрэҕин таҥара үөрэҕэ оҥорон туһана сылдьаллар. Ол барыта оҕону үөрэтии “Хаһан улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын”, “Мин курдук оҥор” диэн этиилэринэн саҕаланар уонна киһи буолуу үөрэҕин үөскэппитэ таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар. Итини тэҥэ, төрөппүт оҕотун үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэр диэн этиини үлэлии сылдьар дьон оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн туһананнар үлэһит буола улааталлара кыаллар. (1,33).
Доруобуйа диэн нуучча тыла киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын холбуу ылан быһаарара үлэ уонна үөрэх, икки өрүттэр киһиэхэ дьайыыларын уратыларын таба булан ылыыны, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтиини суох оҥорор. Бу тыл үлэ уонна үөрэх, киһи сайдыыны ситиһиитин икки өрүттэрэ буоланнар киһиэхэ дьайыылара тус-туспаларын, утарыларын кистээн, суох оҥорон кэбиһэриттэн өй-санаа сайдыытыгар улахан куһаҕаны оҥорор.
Сахалар үөрэхтэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата икки тус-туспа өрүттэри үөскэтэллэр:
1. Эт-сиин. Киһи тутаах чааһа.
2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс куттарга уонна сүргэ арахсар.
Бу икки өрүттэр сайдыыны ситиһэллэрин дьайыылара киһиэхэ тус-туспа, утарыта хайысханы үөскэтэллэр уонна бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ эрэ киһи олоҕо табыллар.
Киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын икки ардыларыгар сөп түбэһиини булунуу нэми билии диэн ааттанар. Нэми билии диэн үөрэҕи үлэһит сахалар тутта сылдьар үөрэхтэрэ буолар.
Киһи сааһыран баран үйэтин уһатарыгар ону-маны ааҕан билэриттэн ордук туһаны үөрэх оҥорбот. Арай бу билбитин туһанан киһи этин-сиинин хаамыынан дьарыктаатаҕына, хамсаныылары оҥоро сырыттаҕына эрэ этэ-сиинэ эрчиллэн уонна буор кута дьарыктанан үйэтэ уһуурун ситиһэр кыахтанар.
Үлэлии сылдьыы, хамсаныылары табан, сатаан оҥоруу киһи үйэтэ уһууругар тириэрдэрин дьон бары билинэллэр. (2,96).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.