Үлэ таҥаралара

Үлэ таҥаралара дьон өйө-санаата сайдан иһиитин биллэрэллэр.

Олус былыргы дьон мас баалкыны ылан илиилэригэр тутан охсуһар, буору хаһар буолуохтарыттан ыла араас үлэ көрүҥнэрэ сайдан барбыттара. Бииртэн биир үлэ көрүҥнэрин баһылаан иһии дьон сайдыыны ситиһэн иһиилэрин түргэтэппитэ.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан истэҕинэ үлэ-хамнас ылар олуола улаханнык үрдээбитэ. Үлэни кыайа-хото үлэлиир, сэриилэһэр, бултуур, элбэхтик саҥаны айыылары оҥорон олоххо киллэрэр эр дьон баһылаан салайыылара үөскээбитэ. Дьон үлэ-хамнас туһаны, сайдыыны, тупсууну аҕаларын билэн үлэни-хамнаһы кыайарга баҕа санаалара улааппыта, үгэскэ кубулуйбута. Үлэ көрүҥнэриттэн тутулуктанан үөскээн тахсар ураты баҕа санаалар үгэскэ кубулуйууларыттан саҥа, үлэ таҥаралара үөскээбиттэрэ.

Бултааһын дьон үлэлэрин соҕотох көрүҥэ буолара уурайбыта. Дьиикэй кыыллары тутан ылан иитэн үлэҕэ туһаныы олоххо киирбитэ, сайдыбыта. Аналлаах үөрэхтээхтэр билиниилэринэн ыты дьиэтиппиттэрэ 15 тыһыынча сыллартан ордубут. Дьон баһылаабыт үлэлэрин көрүҥнэрин күүскэ сайыннаран, баҕа санаалара улаатан үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах таҥаралары үөскэтэн тарҕаппыттара:

- Байанай таҥара. Бу олус былыргыттан булчуттар таҥаралара. Дьон бары кэриэтэ бултаан аһыыр-таҥнар эрдэхтэринэ олохторо бу таҥараттан олус улахан тутулуктааҕа. Кырыалаах кыһыҥҥа Байанай таҥара тугу да биэрбэтэҕинэ, бэрсибэтэҕинэ хоргуйан өлүүгэ тиийэллэрэ. Билигин бултааһын төһө да аҕыйаатар Саха сиригэр суох буолара өссө да ыраах. Байанай таҥара айылҕаны, тайҕаны, уулары, булду харыстыыр, кэмнээн, нэмин билэн туһанарга, бултуурга ыҥырар аналлааҕа хаһан да кыччаабат.

- Таба таҥара. Таба иитээччилэр, манааччылар, көлө оҥостооччулар таҥаралара. Хоту сирдэргэ дьон маҥнай дьиэтитэн үлэҕэ туһанар буолбут кыылларынан таба буолар. Таба аһылык, таба тириитэ таҥас, дьиэ, таба көлө буолбута олоххо сайдыыны ситиһэллэрин үөскэппитэ. Табаны туһанааччылар элбээһиннэриттэн таба таҥараҕа кубулуйбут.

Таба таҥара туһунан А.И.Гоголев маннык суруйар: “Сака” диэн тыл иранныы таба диэн буолар уонна таба көлө үөскээбит, тэнийбит кэмигэр эмиэ сөп түбэһэр. Сака, күн-дьыл ааһан истэҕин аайы, суолтата улам кэҥээн, күн таба, салаа-лабаа, элбэх салаалаах-лабаалаах таҥара, күн, быйаҥ таҥаратын символа эҥин диэн буолбут. (1,121).

Таба таҥара буолуута “тап” диэн сахалыы тылтан ордук улахан тутулуктаах. Киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ тугу барытын сыыһа-халты буолбакка таба, табатык оҥорорго баҕа санаата ол кэмҥэ үөскээн сайдыбыт. Тугу барытын табатык оҥорор баҕа санаа үгэскэ кубулуйан таба таҥараны үөскэппит.

- Ынахсыт таҥара. Ынах сүөһүнү көрөөччүлэр таҥаралара. “... Юрюнг Айыы или Айыы Тойон, его антипод Улуу Тойон, Уордаах Джесегей, известный как покровитель конного скота, Ынахсыт Хотун – богиня, стоящая в таком же отношении к рогатому скоту...” диэн Г.В.Ксенофонтов суруйар. (2,329). Билигин сахалар бу Ынахсыт таҥараны умнубуттарын түмүгэр ынах сүөһүнү аанньа ахтан, кыһанан көрбөт буолуулара үөскээн сылдьар. Ынах сүөһү ахсаана аҕыйыы турарын үрдүнэн кыһанан көрбөккө-истибэккэ, аанньа аһаппакка уонна тоҥорон эрэйдииллэрэ элбээтэ. Ынах сүөһүттэн олохторо тутулуктанар сахалар Ынахсыт таҥараны оннугар түһэрэллэрэ эрэйиллэр.

- Дьөһөгөй таҥара. Сылгы таҥарата. Бу таҥара билигин да саха сылгытын араҥаччылыы сылдьар. Урукку кэмнэргэ Уордаах Дьөһөгөй диэн ааттанара. Сылгыны атаҕастааһын, куһаҕаннык көрүү-истии кэнниттэн иэстэбилэ кэлэрин билигин да билэллэр. Сылгылар ахсааннара кыралаан да буоллар эбиллэр.

- “Сах” таҥара. Уоттан тутулуктаах тимири уһаарааччылар, уустар таҥаралара. “Сах” таҥаралаах тимир уустара саха омугу үөскэппиттэрэ. Саха сиригэр тимири уһаарыы сайдыыта 2,5 тыһыынча сыллардаахха буолбутугар сөп диэн үөрэхтээхтэр быһаарбыттара. (3,22). “Сах” диэн былыргы сахалар Күн таҥараларын аата эбит диэн Г.В.Ксенофонтов бэйэтин “Шаманизм и христианство” диэн үлэтигэр быһаарар. (4,245). 17-с үйэҕэ нууччалар кэлэннэр бэлэм тимиринэн олохтоохтору хааччыйаннар сахалар тимири уһаарар идэлэрин умуннаран сылдьаллар.

- “Син” таҥара. Сахалар кытайдарга кыаттаран хоту диэки үтүрүллүүлэригэр онно хаалбыт таҥара. “Син” таҥара буолбута “син билэр”, “синим биир” диэн этиилэргэ иҥэн сылдьар.

- “Бах” таҥара. Нууччалар сахалартан арахсыыларыгар илдьэ баран “бог” диэн ааттаабыт таҥаралара. Бу таҥара аата киһиэхэ баҕа санаата үгэс буолан таҥараны үөскэтэрин билинии буолар.

Үлэ-хамнас сайдан иһиитэ дьон үлэлиир үлэлэриттэн тутулуктаах баҕа санаалары үөскэтиниилэригэр тириэрдибитэ. Бу баҕа санаалар үгэс буолан саҥа таҥаралары үөскэппиттэрэ. Дьон үлэлиир үлэлэринэн тус-туспа арахсыыларыттан хайдыһыылар, тус-туспа барыылар баар буолбуттара.

Олоххо сайдыыны, тупсууну аҕалар үлэ көрүҥүн сахалар баһылааһыннара атыттартан чорбойон, бастаан тахсыыларын үөскэппитэ. Тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаабыт “Сах” таҥаралаах сахалар Сибииргэ олохтоох омуктар сайдыыларын уһун үйэлэргэ баһылаабыттара. Тимиртэн сэрии сэптэрин оҥостоннор таба таҥаралаах сакалар киэҥ сирдэри баһылаабыттара, ааттарын суолларын ол дойдуларга хаалларбыттара. Сахалартан үөскээн арахсыбыт хууннар киэҥ сирдэри Сибииргэ, Европаҕа, Азияҕа сэриилээн ыла сылдьыбыттара. Бу быһаарыыны түүрдэр саҥарар тыллара хууннуу эбитэ уонна хууннар сактар биистэрин салҕааччылара буолаллара дакаастыыр. (5,172).

Үһүйээн быһыытынан, былыр сир-дойду айыллыытын саҕана дьаҕыл атыыр сылгы, дьаҕыл тойон (хотой) уонна киһи буоланнар биир сиртэн, биир айыыттан айыллыбыттара үһү. Манна сылгы таҥара халлааны кытта биир ситимнээҕэ дьэҥкэтик көстөр. Кынаттаах ат – скиф көс биистэрин саҕанааҕы итэҕэл биир сүрүн өйдөбүлэ буолар. (6,17).

Сахалыы ааттаах сирдэр Сибииргэ, Орто Азияҕа, Илин Европаҕа сир аайы баалларынан сахалар олус киэҥ сирдэри баһылаан, тарҕанан олоро сылдьыбыттара быһаарыллар. (7,134).

Тимири уһааран араас туттар сэптэри сахалар оҥостон туһаммыттара остуоруйаҕа биллэр. Сахалар төрүттэрэ тимир уустара. Саха тимир быһаҕа араас элбэх былыргы курган көмүүлэриттэн көстөрүнэн сахалар киэҥ сирдэргэ уһуннук олоро сылдьыбыттара дакаастанар. (8,382).

Сахалар олус уһун үйэлээх омук буолалларын элбэх таҥаралаахтара уонна саҥа үөскээбит үгүс омуктары бэйэлэрин тылларынан аат биэрэн ааттаабыттара биллэрэр. (9,81). Омук үйэтэ 900 сыл курдук буоллаҕына саҥа омук үөскээһинин кэмэ 300 сыл курдук кэми ылар. Сахалыы тылынан ааттаммыт омуктар элбэхтэрэ, саха тыллара элбэх омук тылыгар киирэн сылдьаллара саха дьоно үгүс омуктары кытта бииргэ олорон элбэх саҥа омуктары үөскэппиттэрин бэлиэтэ буолар.

Нууччалары кытта холбоһууттан саҥалыы үөскээн эрэр саха омук билигин күүһүрэр, кыаҕырар кэмигэр кэллэ. Сахалыы Үрүҥ Күн таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии сайдыыны ситиһии өссө түргэтииригэр, олоҕу табатык сыаналыырга, Россия иһигэр эйэни олохтуурга кыах биэрэр.

Тыл үөрэхтээҕэ буолбакка омугу үлэ, үлэһиттэр эрэ сайыннараллар, ахсааннарын элбэтэллэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр көрсүө, сэмэй буолуу үөрэхтэриттэн тирэх ылан сайдар. Билигин ырыынак кэмигэр үлэни-хамнаһы сайыннаран сайдыыны ситиһиигэ сэбиэскэй былаас кэмигэр ахсааннара аһара элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэрэ мэһэйдииллэрэ үксээн иһэр. Олоҥхо кэминээҕи охсуһуулаах, өлөрсүүлээх олоҕу хайҕааһын, ол кэми “үчүгэй” диэн үөрэтии саҥа олоххо омук сайдыыны ситиһэригэр туох да туһата суох. Арай этиһиини, охсуһууну, өлөрсүүнү күөртүүрүнэн омукка эйэлээх буолуу үөскээһинин мэһэйдиир эрэ кыахтаах.

Саҥа технологияларынан туһанан үлэни-хамнаһы түргэнник сайыннарарга сайдыылаах омук тылын билии улахан суолталаах. Икки омук тылын үөрэтэн, билэн иһии мэйии үлэлиир күүһүн сайыннаран, күүһүрдэн өй-санаа өссө сайдыытыгар тириэрдэрин, сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр кыаҕын билигин сахалар туһанар кыахтаннылар.

Олус уһун үйэлээх сахалар диэн элбэх араас үлэһиттэр бииргэ холбоспут, көрсүө, сэмэй буолан эйэлээхтик бииргэ олорууну тутуһар омук буолар. Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ аныгы демократия үөрэҕэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥнаабакка тутуһарынан сөп түбэһэр, уларыйан, тупсан иһэр олох киллэрэр уларыйыыларын түргэнник ылынан сайдыыны ситиһэр кыаҕы улаатыннарар.

Туһаныллыбыт литература

1. А.И.Гоголев. Якуты. – Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993. – 200 с.

2. Ксенофонтов Г.В. Ураангхай-сахалар. Очерки по древней истории якутов. – Якутск: Нац. изд-во Республики Саха (Якутия), 1992. – 416 с.

3. Каженкин И.И. Үлэ-олох үөрэҕэ. Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

4. Ксенофонтов Г.В. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928-1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма “Север-Юг”, 1992. – 318 с.

5. Эверстов А.И. Айыы аймахтара. Күн улуустара. Иккис түһүмэҕэ. – Дьокуускай: “Бичик” нац.кинигэ кыһата, 1998. – 184 с.

6. Күн Дьөһөгөй Айыы / Эппиэттиир ред. У.А.Винокурова. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 104 с.

7. Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-ое изд., - М., 1993. – 736 с.

8. Эверстов А.И. Айыы аймахтара. Күн улуустара. 3-с түһүмэх. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.

9. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.