Үлэһиттэр
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо атаҕар туран хаамаат да туһа киһитэ буола улаатарын ситиһэн ийэ кута үлэлиир үгэстэргэ иитиллэрин тутуһар. Ийэ кута үлэлииргэ аналлаах үгэстэринэн иитиллибит оҕо улааттаҕына үлэһит киһи буолара өйүгэр-санаатыгар эрдэттэн, кыра эрдэҕиттэн иҥэриллэн баҕа санаа буолара туһаны оҥорор.
“Туһа киһитэ” диэн этии оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр, ол аата саҥа хаамаат даҕаны ону-маны таскайдыыр, аҕалар, илдьэр санаата улаатарын туһанан үлэлии үөрэтиллэрэ туһалааҕын быһаарар. Бу этии оҕо үлэлииргэ баҕа санаалаах буоларын хайдах ситиһэри быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэрэ ордук суолталаах. Оҕо атаҕар туран хаамаат да барар-кэлэр сирэ кэҥээн биэрэр. Бу кэмҥэ кэлэ-бара сылдьара элбээн ону-маны таскайдыыра, аҕалара, илдьэрэ үлэлииргэ баҕа санааны, онтон салгыы үгэһи үөскэтэн кэбиһэрэ улааттаҕына үлэһит буоларын төрүттүүрүн сахалар туһаналлар.
Оҕо бу үлэлииргэ үгэһи үөскэтинэр кэмин аһаран кэбистэххэ, тугу да оҥорорго үөрэппэтэххэ, таах сытар, олорор, оонньуур санаата үгэс буолан хааллаҕына, улаатан баран үлэлии үөрэнэрэ олус эрэйдээхтик, саҥа үгэһи үөскэтэн биэрдэххэ эрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Үлэһиттэр тулуурдара элбэх буолар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо тулуурдаах буолуутун улаатыннарарга аналланар. Тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу киһиттэн тулууру, өһөс санааны хаһан баҕарар эрэйэр. Тутан көрөн баран быраҕан иһэр киһи туох эмэ туһалааҕы оҥоруо диэн кэтэһэр табыллыбат.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр, эр дьон үөрэхтэрэ буолар. Үлэни эр дьон сайыннарбыттара таҥара үөрэҕэр киирэн сылдьар. Таҥара үөрэҕэр сыыһа-халты туттунума, тулуурдаах, көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэх бастаан иһэр. Былыр-былыргыттан үлэни эр дьон баһылаан салайан кэлбиттэрэ билигин да олохсуйан сылдьарын таҥара үөрэхтэрин салайааччылара бары эр дьон буолаллара уонна дьахталлары чугаһаппаттара биллэрэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһар сахалыы таҥара үөрэҕэ аҥар өттүн, эр дьон диэки халыйыыны үөскэтэн диктатураны олохтооботох, дьахталларга араас бэлиэлэри киллэрбэтэх. Атын улахан таҥара үөрэхтэрэ эр дьон диэки өттүгэр аһара халыйыыны үөскэтэн диктатураны олохтоон сылдьалларын бэлиэтинэн дьахталлар араспаанньаларын уларыталлара, былаат бааннараллара уонна өссө паранджа кэтэрдэллэрэ буолар.
Омукка үлэ оҥорон таһаарыыта сайдыыта үлэһиттэр былаастарын улаатыннарар. Ырыынак олоҕор барыһы эрэ биэрэр үлэ сайдарыттан бэлэмҥэ олорооччулар аҕыйаан, суох буолан иһэллэрэ ситиһиллэр.
Үлэни үлэлээһин ыарахан. Киһиэхэ элбэх эрэйдэри үөскэтэр. Тулуура улаханыттан көрсүө, сэмэй киһи ханнык баҕарар үлэни сирбэккэ-талбакка үлэлиир кыахтанар. Бары үлэни биэрээччилэр үлэни кыайа-хото үлэлиир киһинэн көрсүө, сэмэй киһини ааҕаллар.
Элбэхтик илиилэринэн үлэлиир, сүгэр-көтөҕөр, үгүстүк эттэрин-сииннэрин хамсатар, эрчийэ сылдьар дьон үлэһиттэр диэн аатта-наллар. Кинилэр элбэхтик хамсаналларыттан эттэрэ-сииннэрэ сайдар уонна үгүстүк оҕолонон омук ахсаана эбиллэрин үөскэтэллэр.
Омугу үлэ эрэ сайдыыны ситиһэригэр тириэрдэр, буолан баран кыайыылаах үлэ туһаны аҕалар. Атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрэ барыһы аҕаллаҕына уонна тарҕаннаҕына сайдыы кэлэрэ ситиһиллэр. Омугу көрсүө, сэмэй дьон сайыннараллар.
Үлэни нэмин билэн хамсанан үлэлээтэххэ эрэ табыллар, сатанар. Табыллыбатах, сатамматах үлэ куһаҕаны үөскэтэн кэбиһэр. Сыыһа-халты туттубат көрсүө, сэмэй дьон үлэни табан сатабыллаахтык үлэлииллэриттэн элбэх барыһы киллэрэр кыахтаналлар.
Көрсүө, сэмэй киһи туһата оҕону иитиигэ ордук биллэр. Ыксаабакка, тиэтэйбэккэ, ыкпакка, хаайбакка эрэ оҕону элбэхтик этэн, бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэри көрсүө, сэмэй киһи табан оҥорор. Батыһыннара сылдьан бэйэтин үтүө холобурунан ону-маны барытын хайдах оҥорору ыйан, көрдөрөн биэрэн үөрэтэрэ тиийимтиэтин улаатыннарар.
Ыал олоҕо хайдах баран иһэриттэн омук сайдан иһиитэ быһаччы тутулуктанар. Көрсүө, сэмэй киһи ыал олоҕун араас эрэйдэрин, ыараханнарын холкутук тулуйарынан олохторо туруктаах буоларын үөскэтэр. Атын киһиэхэ үчүгэйи оҥорууну көрсүө, сэмэй киһи элбэхтик оҥоро сылдьарынан ыаллар оҕону иитэллэрэ уонна үөрэтэллэрэ киһи быһыылаахтык баран иһэр кыахтанар.
Көрсүө, сэмэй киһи үлэ тупсарын, барыһы аҕаларын ситиһэн омугу сайыннарар. Бу уратыны билигин ырыынак кэмигэр туһаныы эрэйиллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар көҥүллэринэн эргэ барыыларын олохтооннор көрсүө, сэмэй майгылаах, аҕыйах саҥалаах үлэһит эр дьон туоратыллан хаалбыттара сүрэҕэ суохтар, элбэх уу-хаар тыллаахтар, дьадаҥылар ыал буолуулара, оҕо төрөтүүлэрэ элбээн хаалыытыттан эдэрдэр сайдыыта суох буор куттаналлара үксээн үлэ сайдыыта улаханнык бытааран сылдьар.
Омук үлэҕэ сайдыыны ситиһэрэ эр дьон буор куттара төһө сайдыылааҕыттан быһаччы тутулуктаах. Эр дьон буор куттара үлэни үлэлииллэриттэн үйэлэрин тухары сайдар, үлэлииргэ туһалыыр үөрүйэхтэрэ эбиллэн иһэллэр. Сайдыыны ситиһэн иһэр омук ыал буолуу үгэстэрин тутуһа сылдьара эрэйиллэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр, эр дьон үөрэхтэрэ буолан омукка сайдыыны, тупсууну аҕалар аналлаах. (1,77).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.