Үлэни оҥоруу уустуктара
Киһи айылҕатын быһыытынан, салгын кута сайдарынан тугу эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥорор санаата киирэн иһэр. Бу араас баҕа санааларын үлэни оҥоруу диэки салайдаҕына элбэх туһалааҕы оҥорон сайдыыны ситиһиини аҕалыан сөп. Ону тэҥэ, бары кэриэтэ тугу эмэ туһалааҕы оҥостунан ханнык эрэ барыһы киллэриниэхтэрин баҕара саныыллара өйдөрө-санаалара сайдыытын кытта тэҥҥэ улаатан иһэллэр.
Туһалаах үлэни оҥоруу сайдыыны, тупсууну аҕалар эрээри, хайдах оҥорон таһаарартан улаханнык тутулуктанарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран нэми билии үөрэҕин олохтоон туһаналлар. Бу үөрэх киһи оҥорор үлэлэрэ сыыһа-халты буолан хаалалларын аҕыйатарга уонна туһаны оҥороллорун элбэтэргэ аналланар.
Үлэни оҥоруу уустук, эрдэттэн бэлэмнэммэтэххэ уонна урукку үлэлэр уопуттарын туһамматахха табыллыбакка хаалан туһата суох быраҕыллыахтарын сөп. Ону тэҥэ, үлэни оҥоруу табыллыбатаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылаах уонна элбэх бириэмэни таах, туһата суох сүтэриигэ тириэрдиэн сөп.
Үлэни оҥоруу хас да бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанар уонна салгыы кэлэн иһэр таһымнары аастаҕына эрэ туһалаахха кубулуйан туох эмэ барыһы аҕалыан сөп:
1. Бэлэмнэнии. Үлэ төһө уустугуттан көрөн бэлэмнэнии уһаан, тардыллан биэриэн сөп. Киһи үлэни оҥорууга төһө уопуттааҕыттан тирэх ылан эрдэттэн ырытан, быһааран араас туһалаах бэлэмнэниини оҥордоҕуна табыллар.
Туохха барытыгар санаа бастаан иһэрэ үлэни оҥорууга ордук чуолкайданан биллэр. Киһи бу оҥоруохтаах үлэни кыайарын, бүтэрэрин, түмүгэр тириэрдэрин туһунан санаата баара улаханнык туһалыыр. Ол курдук, киһи санаатыгар бу үлэтин бүтүүтүн эрдэттэн былааннаан биллэҕинэ эрэ бүтэрэр, түмүгэр тириэрдэр кыахтанарын биллэххэ табыллар.
Сайдыыта суох; муҥнаах, муҥкук уонна дьадаҥы буор куттаах дьон туһалаах хамсаныылары оҥороллоро аҕыйаҕыттан уонна уопуттара суоҕуттан кыра да үлэни табан оҥороллоро кыаллыбатын эрдэттэн билэн уустук үлэлэргэ ылсыһа да сатаабаттара ордук. Сахалар ол иһин оҕону ситэ улаата, киһи буолууну ситиһэ илигинэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэллэр.
Үлэ саҕаланыан иннинэ араас туттар тэриллэри, матырыйааллары эрдэттэн суоттаан ааҕан бэлэмнэнии хайаан да эрэйиллэр. Ону тэҥэ, туттуллар тиэхиникэни бэлэмнээһин эмиэ киирсэр.
Уустук улахан үлэлэргэ аналлаах проект диэн былаан оҥоруллар. Бу проекка үлэ төһө сыаналааҕа, төһө матырыйаал ороскуоттанара уонна ханнык көрүҥүттэн саҕаланара, төһө уһуннук оҥоруллара барыта быһаарыллар. Бэлэм проегынан ыытыллар үлэ табыллан тахсара былааҥҥа эмиэ киирэр.
2. Үлэ саҕаланыыта. Үлэни саҕалыах инниттэн ханнык түмүктээх буоларын эрдэттэн былааннаан билии туһаны, сыалы ситиһэ сатааһыны үөскэтэр, туохтан, хантан саҕалыыры быһаарар уонна үлэ баран иһэрин хонтуруоллааһыны үөскэтэр.
Барытын эрдэттэн бэлэмнээн баран үлэни тиэтэйбэккэ, ыксаабакка эрэ былаан, проект быһыытынан саҕалыыллар. Үлэни саҕалааһыҥҥа үлэһиттэри талан туруоруу улахан суолталаах. Саҥа саҕалыыр үлэһит уопуттаах үлэһиттэн үөрэх ылынара үлэ хаачыстыбата тупсарын үөскэтэрин таһынан, “техника безопасности” диэн ааттанар сэрэхтээх буолуу үөрэҕин билэрэ эрэйиллэр.
3. Үлэни үлэлээһин. Уустук үлэ түргэнник бүтэ охсубат. Ол иһин үлэни биир тэҥник, күн аайы киһи күүһүн, кыаҕын таба сыаналаан оҥоро сылдьара табыллар. Киһи күүһэ, кыаҕа соччо элбэҕэ суох. Үчүгэйдик утуйуу, иҥэмтэлээх аһылыгы кэмигэр аһыы сылдьыы үлэни оҥорууга улахан суолталаахтар. Ону тэҥэ, чаас курдук үлэлээн баран 5 мүнүүтэ аралдьыйан, сынньанан ылыы хаһан баҕарар эрэйиллэр. “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно үлэһит киһи кэмигэр сөптөөхтүк сынньанарын ирдиир көрдөбүл буолар.
Үлэни оҥорууга тиэтэйии, ыксааһын уонна киһиргээһин диэн букатын суох буолаллара табыллар. Киһи бу майгынын уратылара аһара бардахтарына сыыһа-халты туттунарын элбэтэннэр үлэлиир киһиэхэ сөп түбэспэт уратылаахтар.
Уһун үйэлэргэ араас үлэлэри кыайа-хото үлэлээбит сахалар үлэни көрсүө, сэмэй майгылаах, улахан тулуурдаах киһи табан үлэлиирин быһаараннар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр уонна үөрэтэллэр.
Үлэҕэ тугу эмэ саҥаны айыыны оҥорон киллэрии тупсан уонна түргэтээн иһэригэр тириэрдэр туһалаах быһыы буолар. Тупсубут үлэ диэн уруккутуттан үчүгэй өттүгэр уларыйбыт үлэ ааттанар.
Туга эрэ табыллыбатах үлэ куһаҕаҥҥа кубулуйар эбэтэр таах хаалан ночоокко тириэрдиэн сөп. Ол иһин үлэ табыллара эрэйиллэр. Үлэ табылыннаҕына эрэ туох эмэ туһаны аҕалар кыахтанар.
Сатамматах үлэ диэн төһө да табыллыбытын иһин туһалаах барыһы биэрэрэ кыаллыбатах үлэ ааттанар. Сахалар ол иһин үлэни чахчы үчүгэйдик, барыһы биэрэр курдук оҥорууну сатабыллаах үлэ диэн ааттыыллар уонна ону бигэргэтэн “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһоонун үөскэтэн туһана сылдьаллар.
4. Үлэни бүтэрии, түмүктээһин. Үлэ бүтүүтэ, түмүктэниитэ киһиэхэ кыайыыны оҥорууга тэҥнэнэр улахан суолталаах. Ханнык баҕарар үлэ бүтэн эрдэҕинэ тиэтэйии, ыксааһын үөскээн тахсара киһи тулуурун, туттунар күүһүн дьарыктана сылдьарын эрэйэр.
Үлэ түмүктэммитин кэнниттэн хайдах толоруллубутун сыаналаан быһаарыы табыллар:
- Куһаҕан, таах хаалар үлэ.
- Халы-мааргы үлэ.
- Сөп түбэһэр, сөбүгэр диэн сыаналанар үлэ.
- Табыллыбыт үлэ.
- Сатаммыт үлэ.
Оҥоруллубут үлэни сыаналааһын үлэ сайдан, тупсан иһэриттэн тутулуктанан киһини инники диэки сирдиир, тупсан иһиигэ ыҥырар суолталанар. Киһи үлэни үчүгэйдик, сатабыллаахтык оҥорорго баҕа санааланнаҕына ситиһэр кыаҕа улаатар.
Сорох үлэ чаһыынан кэмнэнэр буолар. Бу үлэ киһи чаас иһигэр төһө үлэни оҥорбутунан сыаналаннаҕына үлэни элбэҕи оҥоро сатааһыҥҥа тириэрдэрэ сайдан иһэригэр туһалыыр.
Тыа сирин сүөһү көрүүтүн үлэлэрэ бары кэриэтэ чаһыынан үлэҕэ киирсэллэр. Бу биллэр кэм устата киһи элбэх туһалааҕы оҥордоҕуна үгүс барыһы киллэриниэн сөбө, үлэни түргэнник уонна тупсаҕайдык оҥоруу элбээн иһэригэр тириэрдэр.
Айылҕаттан эр дьон элбэхтик үлэлиир, хамсыыр, буор куттарын сайыннарар аналлаахтар уонна бу сайдыыны ситиспит буор куттарын утумнааһыны туһанан, кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн истэхтэринэ хаан аймахтара, омук сайдан иһэрин ситиһиини үөскэтэллэр.
Үлэ эрэ омугу сайыннарар, бу үлэ барыһы киллэрэр буолара эрэйиллэр. Атын барыһы киллэрбэт быстах үлэлэр таах хаалаллар. Биир сиргэ элбэх омуктар бииргэ олордохторуна кыайыылаах, сатабыллаах үлэһиттэр сотору баһыйан мөлтөхтөрү үлэ миэстэтиттэн туоратан, үтүрүйэн бараллар. Атыттар сатабыллаах үлэһиттэри үтүктэн, батыһан сайдыыны ситиһэллэриттэн бастаан иһээччилэр ахсааннара эбиллэн иһэр. Бу быһаарыы чуолкай дакаастабылынан “Хоро таһар”, Хоро салаҥ” диэн сирэн, туоратан ааттаммыт хоролор сахаларга холбоһон симэлийэн хаалбыттара буолар.
Үлэни үлэлээһин диэн киһи оҥорбут ситиһиитэ, сайдыыны аҕалыыта уонна олоҕун тупсаран иһиитэ буолар. (1,99).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.