Үгэс үөскээһинэ
Үгэс үөскээһинэ диэн санаа элбэхтэ хатыланан, күүһүрэн умнуллубат буолууга кубулуйуута ааттанар.
Киһи өйүгэр-санаатыгар биир ханнык эмэ быһыы хос-хос хатыланнаҕына бу быһыы үгэскэ кубулуйар. Kиһи тугу эмэни оҥорбута барыта хос-хос хатыланар, элбэхтик туттуллар буоллахтарына, үгэскэ кубулуйан иһэллэр. Биир быһыыны хос-хос хатылаан үөрэнии үгэскэ үөрэнии диэн ааттанар.
Үчүгэй үгэстэргэ үөрэнии олус туһалаах. Бу үөрэх киһи үйэтин тухары салҕанан баран иһэр. Бу үгэстэрбитигэр киһи оҥорор быһыыларыттан үөрэнэн иһэр. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэнии олус уһун кэми ылар буолан оҕо бэйэтэ хамныыр буолуоҕуттан саҕаламмытынан бардаҕына эрэ улаатыар диэри үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэр кыахтанар.
Киһи киһиэхэ хайдах сыһыаннаһарын сирэйигэр аналлаах көстүүлэри оҥорон биллэрэр. Үчүгэйи баҕарыыны, үчүгэй буолууну биллэрэр көстүүнэн үөрүү буолар. Атын киһиэхэ үөрбүтү биллэрэргэ үчүгэйдик көрүү, мичээрдээһин, күлүү курдук көстүүлэр туттуллаллар. Оҕоҕо үгэс үөскээһинигэр үөрүү олус улахан оруоллаах. Үөрүү көстүүлэрэ оҕоҕо сөбүлүүрү, хайгыыры көрдөрөн биллэрэллэр.
Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрэр буоллаҕына, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. Хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбиир. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буолуоҕуттан саҕалаабытынан бараллар. Бу үөрэххэ аан маҥнай ытыһы таһыныы, үөрбүтү көрдөрүү, киһини хайыта тарпат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бырахпат буолуу оҕо улаатан истэҕинэ сыыйа киирэн иһэллэр.
Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Туох эмэ үчүгэйи оҥордоҕуна тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Үчүгэй быһыы кини өйүгэр--санаатыгар ити курдук хос-хос хатыланан үгэс буолан олохсуйан хаалан иһэр. Оҕо тугу оҥорорун улахан дьон сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрөн эбэтэр буойан тохтотон, оҥорон эрэр быһыытын аралдьытан кэбистэхтэринэ, бу быһыы кыайан элбэхтэ хатыламмакка үгэс буолара суох буолан быстан хаалар. Оччоҕуна оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута кини өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбакка, умнуллан иһэр. Үгэс оҥорон өйгө-санааҕа иҥэринии түмүгэр оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи оҥоруу элбэхтик иҥэн хаалар.
Уонунан сыллары быһа арыгыны иһиини аҕыйатарга кыһаналлар. Кэлин санааҕа букатын да кыаттарбат сибиэни кытта охсуһуу курдук буолла. Арыгыны испэт буолуу дьиэ иһиттэн оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэтиллэн тахсара туһалаах. Элбэхтэ дьиэлэригэр арыгы иһэр төрөппүттэр оҕолорун арыгы иһиитин үгэһигэр бэйэлэрэ үөрэтэ сылдьаллар. (1,23).
Дьиэлэригэр арыгылыыр төрөппүттэр кыра оҕолорун арыгылыырга үөрэтэллэрин билигин да билэр буола иликтэр. Оҕо кыра сылдьан улахан дьон арыгы иһэн үөрэллэрин-көтөллөрүн сөбүлүү көрөр. Өссө лыҥкынас тыастаах курустаал үрүүмкэлэри охсуһуннара-охсуһуннара, үөрэ-көтө, ыллыы-ыллыы арыгы истэхтэринэ бу быһыы оҕо өйүгэр букатын умнуллубат гына хатанар. Ити кэмтэн ыла оҕолоро атын оҕолору кытта оонньууругар хантан эрэ үрүүмкэ булан охсуһуннара оонньуоҕа. Дьиэҕэ-уокка арыгы иһиитэ ити курдук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр буолан кыайан суох буолбат. Арыгы иһэргэ аналлаах улахан эрэ дьон бэйэлэрэ эрэ сылдьар сирдэригэр арыгыны иһэллэрэ эбитэ буоллар, бу арыгы иһиитэ кыра оҕолорго холобур буолан бэриллэр ситимэ суох буола быстан, кэлэр көлүөнэ дьон арыгыны иһэллэрэ аҕыйыыра ситиһиллэр.
Дьиэҕэ-уокка арыгыны элбэхтик иһии кыра оҕолор арыгы иһэр үгэскэ үөрэнэн хаалалларын үөскэтэр. Кыра оҕолору арыгыга үөрэтэн кэбиспэт сыалтан улахан дьон арыгыны дьиэлэригэр испэттэрин хайаан да олохсутуохха наада. Манна арыгы иһэргэ аналлаах туспа дьиэлэр баар буолуулара эрэ көмөлөһөр кыахтаах.
Арыгы испэт эбэтэр бэйэлэрин кыана туттунан биирдэ эмэтэ бырааһынньыкка чэпчэки арыгыны иһэр дьон оҕолоро арыгыны элбэхтик испэттэригэр олук ууруллар. Бу оҕолор төрөппүттэрин көрөн үөрэнэн, арыгыга сыһыаннара үөскээн, үйэлэрин тухары олохсуйан хаалар. Бу оҕолор төрүт өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар төрөппүттэрин арыгы испэт үгэстэрэ иҥэн сылдьар буолан арыгыга ыллараллара аҕыйах буолар.
Нууччаларга харчы баар эрэ буоллар уҥа-хаҥас ыскайдаан туттар буолуу үгэс курдук олохсуйбут. Байа эрэ түстэллэр «царь» курдук сананаллар. Оҕолорго маннык үгэс үөскээһинэ кыра эрдэхтэринэ нуучча народнай остуоруйаларын кэпсээн үөрэтииттэн саҕаланар. Онно кэпсэнэр геройдар хантан эрэ, уоран дуу, талаан-халаан дуу булбут харчыларын уонна баайдарын ыһан-тоҕон, матайдаан кэбиһэллэрэ бу остуоруйалары истэр оҕолорго үгэс буолан иҥэн хаалан иһэр. Кинилэр эмиэ улааттахтарына, хантан эрэ харчы буллахтарына, күүлэйдээн ыһыахтаныахтарын баҕараллара барыта остуоруйаҕа кэпсэнэр «геройдары» үтүктүү үгэстэриттэн тутулуктаахтар.
Үгэстэргэ үөрэнии сүрүн өйдөбүлэ нууччалар «Повторение — мать учения» диэн өстөрүн хоһоонунан ордук дириҥник өйдөнөр. Бу өс хоһооно хос-хос хатылааһын үөрэнии төрүтэ буоларын быһаарар, онтон хос-хос хатылаан үөрэнии үгэстэргэ үөрэнии буоларын чуолкайдаан биэрэр.
Үчүгэй үгэскэ үөрэнии олус уһун кэми ылар. Араас хамсаныылары биир тэҥник уһун кэмҥэ элбэхтик хос-хос хатылааһын үгэс буолбут хамсаныыны үөскэтэр. Үгэс буолбут хамсаныыны киһи хаһан баҕарар оҥорор кыахтанар. Үчүгэйдик эрчиллибит киһи үгэс буолбут хамсаныыларын хараҕын саба баанан баран да оҥорор.
Оҕо хайдах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатыытын быһаарар суолунан оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии буолар. Аан маҥнай бэйэҥ үчүгэй киһи буоллаххына, оҕоҥ эйигин үтүктэн, эн үтүө үгэстэргэр үөрэнэн үчүгэй киһи буолар кыахтаах. Оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн кэбистэххэ эрэ олоҕун киһилии, аһара барбакка, аһара быһыыламмакка эрэ олороро быһаарыллар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥмит өйдөбүл үгэс буолан, ийэ кутугар иҥэн кинини олоҕун ханнык баҕарар түгэннэригэр салайан көннөрөн биэрэр. Үгэс өйдөбүлүн маннык быһаарыыта сахалар киһи үс куттаах диэн этиилэрин саҥалыы арыйыыга сөп түбэһэр. Бу үлэ оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэриттэн ийэ кута үөскээн, олохсуйан кинини үйэтин тухары салайа сылдьарын быһаарыыга аналланар. (2,11).
Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Осипов Н. М. Шичко ньыматынан арыгылааһынтан уонна табахтааһынтан босхолонуу. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 48 с.
2. Каженкин И. И. Кут-сүр үөрэҕэ. — Дьокуускай: Бичик, 2004. — 128 с.