Эмтэнии сиэрэ
Киһи оҥорор быһыыта барыта икки өрүттэнэн, икки аҥы арахсан, туспа хайысхаланан тахсалларыттан сиэри, ол аата ортотун, икки ардыларын тутуһуу таба суолу булууга туһалыыр олох көрдөбүлэ буолар. Оҥорор быһыы хайа эрэ өттүгэр аһара баран халыйан хаа-лыыта куһаҕаны үөскэтэриттэн сэрэнии, харыстаныы, санааны көн-нөрүү эрэ туһалыырын сахалар былыр үйэҕэ быһаарбыттар.
Киһи айылҕаҕа бэйэтэ туспа, атын хантан да көмө эрэйбэккэ эрэ сылдьар, олоҕун олорор кыахтаах. Аныгы, сайдыылаах диэн ааттыыр олохпутугар туохтан барытыттан эмтэнэ сатааһын элбээбитэ дьон эттэрэ-сииннэрэ улаханнык мөлтөөбүтүн биллэрэр. Ол иһин эмтэнии эмиэ сиэри таһынан барбатаҕына табылларын билии эрэйиллэр. Эмтэ-ниигэ өйөнөн хаалыы куруук эмтэнэ сылдьыыны үөскэтэн кэбиһэн, эти-сиини мөлтөөһүҥҥэ тириэрдиэн сөп.
“Киһи – айылҕа оҕото” диэн этии киһи үөскээбит төрүтүн уонна айылҕаҕа сылдьар, олоҕун олорор аналын быһаарар. Бэйэтэ туохтан да тутулуктаммакка эрэ айылҕаҕа үйэтин тухары сылдьар, олоҕун олорор кыахтааҕын биллэрэр. Бу этии өссө киһи айылҕа төрүт тутулуктарын кыайан уларыппатын, үйэтин уһуна аһара уһаабатын, ол иһин кэлэр көлүөнэлэрин кэмигэр үөскэтэн, хаалларан иһэрэ туһалыырын биллэ-рэрэ сайдыыны ситиһэргэ дьулуһарын ордук улаатыннарар.
“Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн этии сахаларга баар. Бу этии киһи эмтэнэрэ, этин-сиинин тупсарара тиийэн кэлэрин биллэрэрэ сэрэҕин улаатыннарар. Эти-сиини харыстааһын диэн хамсаныылары-нан дьарыктааһын, итиинэн, тымныынан эрчийэ сылдьыы ааттанар. Бу этии дакаастабыла бэйэ дьарыктаннаҕына биллэн иһэринэн үчүгэй. Ол курдук, эт-сиин эрчиллэн, дьарыктанан истэҕинэ күүһүрэрин, кыаҕа, тулуура эбиллэрин киһи барыта туһана сылдьара эрэйиллэр.
Дьон эмиэ айылҕа талан ылыытын аастахтарына эрэ олохторо табылларын билиэхтэрэ этэ. Айылҕаттан бөҕө эттээх-сииннээх дьон үйэлэрин тухары эмтэнэр диэни билбэккэ олохторун олороллор. Ол иһин ыал буолааччылар саҥа билсиһэн эрдэхтэриттэн, оҕо төрө-түөхтэрин инниттэн хайдах эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах, буор куттаах оҕону төрөтөллөрүн төрүччү үөрэҕин туһанан быһаара сатыыллара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Ыал буолууга эт-сиин оруола ордук үрдүгүнэн күүстээх, кыахтаах, үлэни кыайар дьон ордук сыаналаныахтара этэ. Үөрэх өйү-санааны эрэ сайыннаран, хамсаныылары аҕыйатан эти-сиини мөлтөтөр уонна биир эрэ үйэлээҕинэн ыал буолууга ылар суолтата намыһаҕа быһаарыллар.
Былыргы кэмҥэ саха дьоно кыра эрдэхтэринэ айылҕа талан ылыы-тын аастахтарына, олохторун улаханнык ыалдьыбакка эрэ олорор кыахтаналлар эбит. Ол курдук, оҕо төрөөтөр эрэ тымныы дьиэҕэ сылдьарыттан мөлтөх, ыарыһах өттүлэрэ сонно өлөн туораан иһэллэр эбит. Урукку кэпсээннэргэ сүүрбэччэтэ оҕолонон баран биир эмэ оҕону тутан хаалбыт ыаллар бааллара кэпсэнэр. Дьон арыыччалара, бөҕөлөрө эрэ ордон хаалан, улаатан, аймахтары, омугу элбэтэр эбит-тэр. Былыргы кэмҥэ оҕо кыра эрдэҕинэ өлөрө элбэҕиттэн “Төннүбүт” диэн этэн сымната сатыыллара биллэр.
Оҕо эрэ барыта табыллан төрөөбөт. Бу быһаарыы дьахтар төрүүрэ эрэйдээҕинэн дакаастанар. Бастакы оҕо үксүгэр төбөтүгэр трамбалаах төрүүрүн аныгы медицинэ үөрэҕэ бигэргэтэр уонна үһүс оҕо ордук табылларын бэлиэтиир. Ол аата дьахтар эдэриттэн элбэхтэ төрөөтө-ҕүнэ оҕолоро доруобай буолара эбиллэн иһэр эбит. Ону тэҥэ, иитии-лэрэ табыллан улаатан баран ситиһиини оҥороллоро элбиирин сахалар бэлиэтээн “Элбэх оҕолоох буолуу – дьол” диэн этиини туһаналлар.
Билигин, аныгы үйэҕэ эмтэнии сиэрин сыыһа өйдөөһүнтэн, аһынар санаа аһара барыытыттан, төрүөхтэриттэн ыарыһах оҕолору эмтии са-таан, ыарыһахтары элбэтии салҕанан иһэр. Бу быһыыны эдэрдэригэр үгүстүк күүлэйдии сылдьыбыт сааһырбыт дьахталлар, биир эмэ оҕону төрөтөллөрө ыарыһах буолара элбэҕиттэн, олоххо киллэрэн кэбиспит-тэрэ сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибэт.
Дьахтар эдэригэр төрөөтөҕүнэ оҕото доруобай буолара элбэх эбит. Ол иһин сахалар кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэллэрэ до-руобай оҕолору төрөтүүгэ улахан туһаны оҥорор. Ону тэҥэ, ыраас кыыһынан эргэ барар кыыс эр киһитин сайдыылаах буор кутун иҥэ-риммит оҕону төрөтөрүттэн, аймахтар сайдыыларын, тупсан иһиилэ-рин үөскэтэрин сахалар тутуһаллар.
Доруобай диэн нуучча тыла киһи икки өрүттэрин; этин-сиинин уонна өйүн-санаатын холбуу ылан быһаарарынан саха тылыгар киир-битэ буккууру үөскэтэр. Ол курдук, киһи бу икки өрүттэрэ тус-тус-патык ыалдьалларын уонна эмтэнэллэрин буккуйан кэбиһэ сылдьар.
Аныгы медицинэ науката сайдан араас эмтэри оҥорууну дэлэччи баһылаатылар. Дьон эмтэнэллэрэ үксээн уонна ырыынак көрдөбүл-лэрэ дьайалларыттан эми оҥоруу эбиллэн, тупсан иһэр.
Аан дойду үрдүнэн эмтэнии аһара баран сылдьар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Эти-сиини эмтээһин.
2. Өйү-санааны эмтээһин.
Былыргы сахаларга эти-сиини эмтээһини отоһуттар, хаанньыттар, түөн уурааччылар уонна уҥуох тутааччылар оҥороллор эбит. Сыыһа-халты туттунууттан үөскүүр араас дэҥнэниилэр, трамбалар, оһоллор эмтэннэхтэринэ ааһан хаалаллара ситиһиллэр. Айылҕаҕа үүнэр оттор-тон ылыллар араас эмтэри туһаныы билигин тарҕанан эрэр.
Өй-санаа ыарыыларын отоһуттар уонна ойууннар табан эмтиил- лэрин билинэн эрэллэр. Эти-сиини, быччыҥнары хамсатарга аналлаах буор кут мөлтөөһүнэ, буккуллуута араас ыарыылар үөскээһиннэригэр тириэрдэрин ойуун көннөрөн, тупсаран, солбуйан биэрэр кыахта- ныыта, эмтээһин табылларыгар тириэрдэр эбит.
Сэбиэскэй былаас дьону босхо, дойду харчытыгар эмтээһини олох-хо киллэрбитэ эмтэнии сиэрин уларытан, эмтэнээччилэр аһара элбээ-һиннэрин үөскэтэн кэбиспитэ. Хамнаһа толору төлөнөр больничнайга сылдьан босхо эминэн эмтэнэ сылдьары, сэбиэскэй дьон бары сөбү-лүүллэрэ уонна элбэхтик туһаналлара.
Билигин ырыынак кэмигэр эмтэнии харчыга оҥорулларга сыыйа көһөн иһэрэ, дьон эмтэниини аҕыйатан, ыарыыттан харыстанар араас ньымалары булан туһаналларын үөскэтэн, олоххо киллэрэн эрэр. Эти-сиини утумнаахтык эрчийии, дьарыктааһын ыарыыларга утарылаһар күүһүн улаатыннарарын туһаныы тэнийэн иһэр.
Тымныыны, итиини тулуйа үөрэнии эти-сиини бөҕөргөтөрүн, кыра ыарыыларга, дьаҥнарга ылларан иһиини аҕыйатарын туһана сылдьыы эрэйиллэр. Бу быһаарыы чахчытын дакаастыырга, 2020 сыллаахха коронавирус Аан дойдуга тарҕаныыта уонна онно хоту сирдэртэн отой аҕыйах киһи ыалдьыбыта туттуллуон сөп.
Эмтэнии сиэрэ диэҥҥэ эти-сиини эрчиллиилэринэн утумнаахтык дьарыктааһын аан бастакынан киирсэр. Айылҕа итиитэ, тымныыта хардары-таары дьайыыларыттан хоту дойду үлэһит дьоно куруук эттэ-рин-сииннэрин уонна өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтө, тупсара сыл-дьаллар. Ону тэҥэ, эти-сиини араас хамсаныыларынан эрчийии киһи күүһүн, кыаҕын, тулуурун эбэринэн туһата өссө улаатар.
Дьон кырдьан, мөлтөөн истэхтэринэ эмтэнэ сатыыллара эбиллэр. “Күн сырдыга баҕалаах” диэн этии ону биллэрэр. Эмэ-томо суох былыргы кэмнэргэ сахаларга эмтэнии бүтүүтүн биллэрэр ытыгылаа-һын диэн үгэс туттулла сылдьыбыта биллэр. Европа сайдыылаах дойдуларыгар кыайан үтүөрбэт турукка тиийбит кырдьаҕас киһини эмтии сатаан баран, эвтаназия диэн ааттаан өлөрүгэр көмөлөһөн биэ-риини олоххо киллэрбиттэрэ, сахалар туһана сылдьыбыт былыргы билиилэрэ табатын чуолкай дакаастабыла буолар.
Туох барыта сиэргэ сөп түбэстэҕинэ, таһынан барбатаҕына эрэ табыллар. Киһи олоҕо айылҕа биэрбит кээмэйиттэн аһара барара, уһуура кыаллыбатыттан эмтэнии сиэрэ диэн үөскээбит.
Онон эмтэнии сиэрэ диэн киһи эмтэнии диэки аһара халыйбакка, өйөнөн хаалбакка, этин-сиинин тымныынан, итиинэн, араас хамса-ныыларынан эрчийэ, дьарыктыы сылдьара ааттанар. (1,61).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.