Эбэ суолтата
Эбэ диэн улахан күөлү, өрүһү ытыктыылларын биллэрэн сахалар ааттыыллар. Киһи айылҕаттан саамай улахан тутулугунан иһэр уу уонна аһылык буолар. Күөлтэн, өрүстэн аһылык булуллар, иһэр уу ылыллар. Олус былыргы кэмнэргэ сүөһүлэрэ суох дьон улахан күөллэри булан балыктаан аһыыллара биллэр.
Сахаларга айылҕаттан улахан тутулук баара, бу эбэ диэн аакка иҥэн сылдьар. Эбэ диэн күөллэри, өрүстэри ааттыыллар. Бу аат эбэ аһатар уратыта элбэҕин быһаарар. Ону тэҥэ, эбэ улахан уопуттаах дьахтар буолан сиэнин көрүүгэ-истиигэ уонна ийэ кутун иитиигэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиигэ ылар оруола аһара үрдүгүн биллэрэр.
Эдэр төрөппүттэргэ оҕолоро аһара үчүгэйиттэн күннэригэр тэҥнэнэн хааларынан туох баҕарбытын барытын сонно тута толоро сатааһыҥҥа оҕустаран хаалыахтарын, ол иһин атаахтатан кэбиһиэхтэрин сөп. Бу кэмҥэ улахан уопуттаах эбэ оҕо көрүүтүгэр, өйө-санаата сайдыытыгар, ийэ кута иитиллэригэр улахан көмөнү оҥорор.
Кыһыл оҕо көрүүтүгэр-истиитигэр былыр-былыргыттан хам суулаан илдьэ сылдьыы уонна утутуу үгэһэ туттуллара аныгы кэмҥэ араас таҥастар элбээннэр хаалан сылдьара оҕо өйө-санаата, буор кута үөскээһинигэр сөп түбэспэт. Мин бу үгэс оҕо мөхсүбэккэ утуйарга үөрэнэригэр ураты туһалааҕын туһунан Кут-сүр үөрэҕин көмөтүнэн кылгас быһаарыылары биэрэр кыахтанным.
Урукку кэмҥэ кыра оҕону алта ыйыгар диэри хам суулаан утуталлара. Эбэ хайдах суулууру көрдөрөн биэрэрэ онно көмөнү оҥороро. Кыра оҕо моонньо кэбирэх, төбөтүн кыайан уйумматыттан өйүү тута сырыттахха эрэ табыллар. Хам суулааһын көтөҕөргө, илдьэ сылдьарга улахан туһаны оҥорор.
Оҕо кыратыттан араас хамсаныылары оҥороруттан буор кута сайдан, уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа улаатан иһэрин тэҥэ, утуйа сытан мөхсүбэтэ ордук туһалаах. Ол иһин кыра эрдэҕинэ хам суулаан утутуу оҕо утуйа сытан мөхсүбэт буоларын үөскэтэн улахан туһаны оҥорорун маннык ааҕыахха сөп:
1. Утуйа сытан мөхсүбэт, эргичиҥнээбэт.
2. Улаатан иһэн суорҕанынан саптан холкутук утуйар.
3. Оронуттан сууллан түһэрэ суох буолар.
Оҕо утуйа сытан мөхсүбэт буоларыгар кыһыл оҕо эрдэҕинэ хам суулаан утутуу, илдьэ сылдьыы үгэс буолан иҥэн туһалыыр. Ол аата утуйа сытан мөхсүбэт буоларыгар кыра эрдэҕинэ хам суулаан утутуу мөхсүбэт буолуу үгэһин үөскэтэн үөрэтэн кэбиһэр.
Билигин кыра оҕо араас таҥастара элбээннэр хам суулаан илдьэ сылдьары, утутары букатын быраҕан сылдьаллар. Ол иһин оҕо улаатан иһэн элбэхтик мөхсөрүттэн суорҕанынан кыайан саптан утуйбакка эрэйдэнэрэ үөскээн хаалар.
Киһиэхэ утуйа сытан мөхсүбэт буолуута элбэхтик туһалыыр. Киһи утуйдаҕына температурата намтыырынан тоҥон, тымныйан хаалыан сөп. Ол иһин утуйбут киһини тугунан эмэ сабан биэрэри куруук туһаналлар. Оҕо утуйа сытан суорҕанынан сабынара тымныйан хааларыттан харысхала буолар.
“Кыһыл оҕо курдук утуйар” диэн утуйа сытан букатын мөхсүбэт, үчүгэйдик утуйар киһини этэллэр. Оҕону кыһыл оҕо эрдэҕинэ хам суулаан утутуу утуйа сытан мөхсүбэт буоларыгар үөрэтэрэ ити этииттэн быһаарыллар.
Кыра оҕо аччыктаатар, туга эмэ табыллыбатар эрэ ытаан биллэрэн иһэр. Түргэнник аһатан биэрдэххэ уоскуйар. “Оҕо ытаан-ытаан улаатар” диэн өс хоһооно оҕо ытыырыгар кыра эмэ туһа баарын биллэрэр. Ол курдук, оҕо күөмэйэ ытаатаҕына дьарыктанар, эрчиллэр.
Оҕо улаатан истэҕинэ ону-маны көрдүүрэ эбиллэр. Төрөппүттэр ону тук курдук толоро охсон иһэр буоллахтарына, оҕо онно үөрэнэн көрдүүрэ өссө эбиллэн иһэрин таһынан, бэйэмсэх буолара улаатыан сөп. Ол иһин оҕо көрдөөбүтүн барытын толоро охсон биэрбэккэ, кэтэһиннэрэн, тугу баҕарбытын бэйэтэ булунар баҕа санаатын үөскэтэн баран биэрдэххэ, кэлин улаатан баран бэйэтин баҕа санааларын толорор кыахтаныан сөп.
Оҕо улаатан иһэн элбэхтик аһыырын сөбүлүүр. Улаатыы элбэх аһылыгы эрэйэриттэн үгүс минньигэс астары астыыр кыахтаах эбэ оҕоҕо олус туһалаах, үчүгэй киһиэхэ кубулуйар.
Араас элбэх минньигэс уонна тотоойу астары астыырга үөрэммит эбэ оҕолор таптыыр, сөбүлүүр эбэлэрэ буолар. Ийэбит балтын элбэх оҕолоро Лөкүө эбэбитин “Алаадьы эбэ” диэн ааттыыллара. Сайылыкка көһөн тахсан бииргэ олоруу кэмигэр эбэ алаадьылаан сиэннэрин барыларын тото аһатара хос аат буолан иҥэн хаалбыта.
Элбэх сиэннэри аһатарга, тоторорго үгүс үлэ эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан кыайар үлэлэрин үлэлии үөрэнэрэ элбэх оҕолоох ыалга ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Үлэлии үөрэнии аан маҥнай соруйууну, ыйыыны толорууттан саҕаланар. Элбэх сиэннэрдээх эбэ оҕону табан соруйууну үгүстүк туһаннаҕына табыллар. “Ону аҕал”, “Маны уур”, “Бу курдук оҥор” диэн соруйуулары оҕо толоро үөрэнэрэ туһа киһитэ буолан үлэни табан үлэлииригэр көмөлөһөр.
Эбэ диэн аҕа уонна ийэ ийэлэрэ ааттанар. Ол аата оҕо икки эбэлээх буолар. Оҕо аҕатын араспаанньатын ылынара улаатан истэҕинэ ийэтин аймахтарыттан арыыйда тэйиччи буолан хааларын үөскэтэр эрээри, ийэ бэйэтин аймахтарын кытта чугастыы сыһыанын тутуһа сырыттаҕына оҕо билэрэ үөскүүр.
Эбэ диэн аат олоххо улахан уопуттаах дьахтары биллэрэрэ оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр ордук табыллар. Олоххо элбэх уопуттаах буолуу хаһан баҕарар оҕо үтүктэн үөрэнэригэр туһалыы сылдьар. Ол курдук, оҕо маҕан баттахтаах киһи этэрин ордук болҕойон истэрэ уонна толороро биллэриттэн эбэ оҕону үөрэтэр күүһэ улаатар.
Оҕо иитиитэ, көрүүтэ-истиитэ диэн элбэх үлэттэн уонна билииттэн ситиһиллэр үлэ буолар. Эбэ кыра сиэнин көрүүтүгэр-истиитигэр уонна ийэ кута иитиллэригэр биллэр көмөнү оҥордоҕуна оҕо ийэ кутугар үгэс буолан хаалыан сөп. Бу үчүгэй үгэс дьайыытыттан эбэ кырдьыбытын кэннэ сиэнигэр бэйэтин көрдөрөр, көмөлөһүннэрэр кыаҕа улаатыан сөп. Ол курдук, оҕо ийэ кутугар иҥмит үгэстэрэ, өйдөбүллэрэ хаһан да умнуллубаттар.
Үчүгэй эбэ туһунан учуонай Б.Н.Попов маннык суруйар:
- “Эбэ диэн кэргэнниилэргэ саамай улахан өйөбүл, тирэх. Ырыаһыт, остуоруйаһыт, көрү-күлүүнү тэрийээччи кини, таҥаһы-сабы бэрээдэктээччи кини, аһы-үөлү бэлэмнээччи кини, сиэргэ-майгыга уһуйааччы кини”. (1,60).
Эдэрдэр кырдьыбыт, туһата суох курдук буолбут төрөппүттэрин быраҕан кэбиһэллэр диэн этиилэр элбэхтик иһиллэллэр. Бу түктэри быһыылар оҕо кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллэн, бэйэмсэх буолан хааларыттан билигин ордук элбээтилэр. Ону тэҥэ, бу быһыы үөскээһинигэр кыра оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр кырдьаҕас киһи кыттыспатаҕа биллэн тахсар.
Сахаларга “Иитиллэр иэстээх” диэн оҕону иитии, улаатыннарыы элбэх иэһи үөскэтэрин быһаарар этии баар. Оҕо улаатан бэйэтэ үлэһит буолуор диэри төрөппүттэригэр улахан иэскэ киирэрин, бу этии биллэрэрэ улахан суолталаах. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн, бу иэс хайдах үөскүүрүн билэ сылдьара эрэйиллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр барыны бары босхо оҥоро сатааннар, бу иэһи суох курдук көрдөрө сылдьыбыттара.
Эбэ төрөппүт оҕотун көрөн-истэн улаатыннарбыт, киһи буолууну ситиһиннэрбит, үлэҕэ үөрэппит уопуттааҕыттан, сиэннэрин иитиигэ, үөрэтиигэ көмөлөһөр, ыйан биэрэр кыахтанар уонна бэйэтэ кырдьар, мөлтүүр сааһыгар сөптөөх көрүүнү, көмөнү ылыан сөп.
Эбэ диэн олоххо элбэх уопуту мунньуммутунан туһанан сиэнэ оҕо ийэ кутун иитиитигэр кыттыһара уонна олох туһалаах үгэстэригэр иитэрэ, үөрэтэрэ эрэйиллэр. (2,24).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Попов Б.Н. Киһи киһиэхэ сыһыана. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 96 с.
2. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.