Ырытыы:Эргэрбит тыллар
- Эргэрбит тыллары таай:*
1. Мөҥүн 2. Сөҥөл 3. Лоҕуор 4. Сүттү 5. Сугулаан 6. Түктүйэ 7. Хааҥсаар 8. Судьааҥкы 9. Матаабыс 10. Мөрүөн 11. Сулуу 12. Намаҕан 13. Суомах 14. Халаҕааска 15. Наарыһынай
эргэрбит тыл (архаизмы)
[биики-тиэкиһи уларытыы]Эргэрбит тыл өйдөбүлэ Эргэрбит тыллар (нууч. архаизмы) - билиҥҥи тылга киэҥник туттуллубат буолбут лиэксикэ. Эргэрбит тыллар икки бөлөххө хайдаллар: архаизмнар уонна историзмнар диэҥҥэ.Саха норуотун олоҕо сайдан, уларыйан истэҕин аайы, ону кытта тэҥҥэ кини тыла эмиэ сайдан, уларыйан иһэр. Ол быыһыытынан сорох саха тыллара бэлиэтиир предметтэрэ эбэтэр өйдөбүллэрэ туһалара ааһан, эргэрэн, мэлдьи туттуллар тыллар кэккэлэриттэн тахсан, хаһан эмэ туттуллар пассивнай тыллар кэккэлэриттэн тахсан, хаһан эмэ туттуллар пассивнай тыллар буолаллар. Онтон улам туттуллубат буолан, умнууга киирэн иһэллэр. Сорох ытллар тыллар бүтүннүү эргэрбэттэр, элбэх суолталарыттан ханнык эмэ сорох суолталара эргийээччи. Эргэрбит тыллар үгүс өттө норуот тылыттан букатын сүтэн хаалбаттар. Кинилэр хаһан эмит да буоллар, син иилиҥкэйдэһэн туттулла сылдьар буолаллар. 1). Араас сомоҕо, хоһуласпыт тыллар истэригэр иҥэн туттуллан сылдьааччылар. Холобур: тыл-өс, өс-хоһооно, харах-көс, аал-уот, алаһа дьиэ, суол иис, үлэ-иис, хой баһын туой, ох тыл о.д.а. 2) Түөлбэ тылларга сөҥөн, туттууттан тахсыбакка сылдьар буолааччылар. Тыл эргэрэр төрүөтүн быһаардахха, олох сайдыытын хаамыытыгар предмет, өйдөбүл туһата ааһан, ону бэлиэтиир тыл эмиэ туттууттан тахсар. Холобур: чуор саа, ох саа, айа, ураһа, алаһа дьиэ, дүҥүр, былаайах, кэрэх мас, кытыйа, талкы, чуолҕан, иэт, кулуба, чаччыына уо.д.а. Эргэрбит тыллары үөрэтии суолтата: Эргэрбит тыллары үөрэтии улахан суолталаах: 1) Саха тылын баайа олох хаамыытын кытта тэҥҥэ историческайдык сайдан, уларыйан иһэрин үөрэтэргэ. 2) Былыргы олоҕу ойуулуур историческай айымньыларга былыргы маллары, сэби-сэбиргэли былыргы дьон тылларын-өстөрүн киллэрэн колориттаан суруйарга. Былыргыны бэлиэтиир тыллар ылбаҕай словарнай састаапка иккистээн киириэхтэрин сөп. Оннук төннөрүү урукку олохтон туох эмэ саҥалыы эргилиннэҕинэ буолар. Кэнники сылларга общественнай өй-санаа уларыйан, норуот төрүт культуратыгар, тылыгар тардыһыы саҥалыы күүһүрэн, урут умнууга баран испит сиэр-туом, үгэс, итэҕэл, мифология өйдөбүллэрэ иккистээн тиллэн эрэллэр. Онон сиэттэрэн билигин үгүс эргэрбит тыллар литературнай тылга туттуллуулара саҕаланна. Холобур, улуус, арчы, арчылаа курдук тыллары литературнай тылга бигэтик төнүннүлэр диэххэ сөп. Итинник үгүс сахалыы уус-уран оҥоһук, тэрил, таҥас-сап, ас-үөл аата саҥалыы эргиллэр. Христианскай итэҕэлгэ сыһыаннаах тыллар тарҕаныылара эмиэ кэҥээн иһэр. Букатын туттууттан тахсан баран, хоһуламмыт эбэтэр сомоҕо тыллар истэригэр билигин да туттулла сылдьар эргэрбит тылларга. Холобур: өс хоһооно, саа-саадах, суол-иис, үлэ-иис, күн туллара, күһэҥэ быата быстара буолла, хой баһын туой, чөл хаан үктэллээх, субай хаан суунаҕалаах, улай хаан утахтаах, тыҥ хатыыта уо.д.а. Эргэрбит тыл араастара Эргэрбит тыллар араастарын икки өрүттээн көрүөххэ сөп: 1) Бүтүннүү эргэрбит тылларга, эбэтэр лексическэй архаизмнарга. Холобур: сандалы, кэһэх, кумалаан уо.д.а. 2) Сорох суолталара эрэ эргэрбит тылларга, эбэтэр семантическай архаизмнарга. Холобур: аҕын ( өйдөө диэн суолтата эргэрбит); арҕаа (көҕүс диэн суолтата эргэрбит, хайысха эрэ суолтата туттуллар); хоту (аллара диэн суолтата мэлдьи туттуллар), суол (ыраахтааҕы суола диэн суолтата туттуллубат) уо.д.а. Кэлиҥҥи 60-70 сыл устатыгар саха урукку олоҕуттан умнуллубут, хаалан, сүтэн эрэр тыл элбэх. Ол түмүгэр билигин үгүс ахсааннаах тыллар, туттууллуулара уурайан, былыргыны бэлиэтиир тыллар араҥаларыгар көстүлэр. Оннук араҥа киэҥ. Онтон быстах маннык бөлөхтөрү ыйыахха сөп: а) дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах тыллар: биллэрик (киирэр аан утары орон), үгэх (оһох кэннинэн үүт уурар сир), холлорук (таҥара долбуура), сатанах (таҥас ыйыыр сарадахтардаах баҕана), кыраада (уот иннинэн титирик долбуур), оллоон (уокка күөһү ыйыыр мас); б) урукку иһит-хомуос аата: кытах (улахан, киэҥ мас иһит), көҕүөр (кымыс кутар трии иһит), матаарчах (сүөгэй кутар туос иһит), саар ыаҕас (баах курдук туос иһит), түктүйэ (тугу эмэ уган хам тигэр кыра туос иһит), удьаа (мас хомуос), олгуй (олус улахан күөс); в) киһи-сүөһү миэстэлэрин ааттара: кыабака (киһи өрөҕөтүн киниттэн аллараата, сүөһүтэ кэлин өттө), көҥүрэй (ис көҥдөйүн өттүк, таас уҥуохтарын ыкки ардынааҕыта), кыһыаччы (сүһүөх уҥуохтар холбоһууларын тутар кытаанах силгэ), бэстээҕэ, оҕолооҕо (сүөһү атаҕын иҥиирдэрин ааттара), маҥырыыра (ынах сүөһүгэ араараллара); г) уруурҕаһыы тыллара: бэргэн (улахан кийиит кыра кийииккэ), бадьа (кыра кийиит улахаҥҥа), күрэ балыс (күтүөккэ кэргэнин балта), ходоҕой (кэргэнниилэр ийэлэрэ уонна дьахтар аймахтара бэйэ-бэйэлэригэр); д) общественнай олох тыллара: дьаһаах (күндү түүлээҕинэн түһээн), ородобуой (тыа сирин олохтоох салалтата), чаччыына (кыра кинээс, нэһилиэк баһылыгын солбуйааччы), куортук (кинээс солотун бэлиэтиир туспа кынчаал), дайыымпа (нолуок төлөбүрүгэр иэс), буор түҥэтик (ходуһаны үүнүүтүн көрбөккө үллэстии), кумалаан (нэһилиэк иитимньитигэр барбыт киһи), нэктэл кулут (кирдээх, мара үлэни толорооччу), энньэ (эргэ сүктэр кыыс дьонуттан барар баайа), сулуу (кэргэн ылааччы кэргэнин дьонугар биэрэр баайа). Үөһэ суруллан ааспытын курдук түөлбэ тылларга эргэрбит тыллар сөҥөн хаалбыттар, ону киэҥник ырытан көрдөххө маннык. Хотугу сахалар тылларыгар саха литературнай тылыгар эргэрбит элбэх тыллар билигин да мэлдьи туттулла сылдьаллар. Абый сахалара ыйдары төрдүнньү, бэһинньи, алтынньы... диэн ааттыыллар. Ол былыргы уйгурдар тылларыгар игинди ай, учунч ай, төрдүнч ай, бэжинч ай... диэн ааттыылларын кытта ханыылаах, онон төрүт былыргы ааттарынан буолаллар. Эбэтэр көҕүһү - арҕаа, эҥил, өҥсө, уктас, ыт оҕотун-үнүгэс эҥин диэн ааттыыллар. Эбии биллэр саха суруйааччыларыттан холобурдаан эттэххэ, А.Я Уваровскай «Ахтыыларыгар» маннык букатын умнуллубут тыллар туттуллаллар: ...Моҕол ураһа дьиэлэрэ, оччоҕо бу улахан хаччынан ааҕыллара, урууларын курумнарыгар, дьоннорун мунньахтарыгар баҕабынан сылдьарым уо.д.а