Ырытыы:Хапсаҕай
Хапсаҕай туһалаах
«Хапсаҕай туһалаах дуо?» диэн Тирэхтээх ыстатыйатыгар эппиэттиибин. 1966 сыл Москубаҕа физкультура институтун бүтэрэр сылбар итинник ыйытыыга эппиэт көрдөөн «Саха национальнай тустуута «хапсаҕай» көҥүл тустууктары бэлэмнииргэ көдьүүһэ» диэн курсовой үлэ суруйбутум. Улахан учуонайдардаах уонна анал литература дэлэй куоратыгар бэркэ кыһанан-мүһэнэн үлэлээбитим. Үлэбин тустуу кафедратын учуонайдара биһирээбиттэрэ. Ол үлэм туһунан судургу тылынан суруйдахха маннык. Саха былыр-былыргыттан хапсаҕайы этигэр-хааныгар иҥэриммит, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ утумнаан илдьэ кэлбит идэтэ. Саха тустууктарын балысхан ситиһиилэрин төрүөтүнэн айылҕабыт сабыдыала, биллэн турар, баар буолуохтаах. Хайалаах Кавказтан, истиэптээх Монголияттан, муоралаах Японияттан, күөх айылҕалаах Болгарияттан, Турцияттан, Ирантан чулуу бөҕөстөр тахсаллар. Ити омуктар атыттартан уратылара диэн, национальнай тустуулаахтар, оҕолоро адьас кыраларыттан туста оонньууллар. Көҥүл тустууга ханнык хаачыстыба нааданый? Ол хаачыстыбаны хапсаҕай толору биэрэр дуо? Күүстээҕи кытта күөн көрсөн чаҕыйбакка хапсыһыы, араас халбаҥнатар хамсааһыҥҥа үөрэнии, түөрэ барбат, түҥнэри түспэт, бүдүрүйбэт сүһүөхтээх буолуу наада. Маны таһынан утарсааччы хамсааһынын этинэн-хаанынан (интуициянан) эндэппэккэ билии уонна тута хардары хамсаныы, түргэнник туттуу, хапсаҕайдык халбарытыһыы хайаан да хапсаҕайга тахсар. Оттон уһаан-тэнийэн, уунан биэрэр дьоҕур, күүс, сылайбат сындааһын, кыл түгэнигэр урутаан хардары быраҕыы, мындыр булугас өй көҥүл тустуукка хайаан да наада. Ити хаачыстыбалар бары кэриэтэ оҕо 12-13 сааһыгар диэри олохсуйан бүтэллэр. Арай күүс уонна сылайбат сындааһын эбии сайдар. Саха оҕото хапсаҕайдаһан оонньууругар ити хаачыстыбалара оруобуна кэмигэр сайдар. Хапсаҕайтан көҥүл тустууга киирбит албас үгүс: өттүктээһин, тэбии, халбарыйыы, хатыйыы, о.д.а. Көҥүл тустууга халбарыйыылаах албас төрүт суох. Маҥнайгы маастардарбыт Дмитрий Данилов, Петр Алексеев, Альберт Захаров, Алквиад Иванов уо.д.а. туйгун хапсаҕайдьыт этилэр. В.Карпов, А.Ермолаев хапсаҕайга оройуоҥҥа чемпионнууллара. Көҥүл тустууга үрдүк ситиһиилэригэр кинилэр хапсаҕайга махтаналлара.
Олимпиада үрүҥ көмүс призера Александр Иванов 1968 сыллаахха оҕолорго хапсаҕайга өрөспүүбүлүкэ иккис призера этэ. Улуу тустууктары да тутуһа сылдьан, түҥнэритэ тэбэн түһэртиирин көрөрбүт.
Сахалар улахан түһүлгэҕэ тахсааттарын кытта көҥүл тустуу улуу тренердэрэ кинилэри түргэнник бэлиэтии көрбүттэрэ. Харса суох атаакалыыр туспа буочардаах, ураты оскуолалаах бөҕөстөрү тута билиммиттэрэ. Дэгиттэр албастаах, ол иһигэр ким да билбэт хапсаҕайын ньыматынан ураты комбинационнай истииллээх этилэр. Оннук да буолан, хапсыһыы устатыгар сылбырҕатык атаакалыыр. Биир-икки албаһынан муҥурданар бөҕөс баҕарбытын да иһин атааката сатаммат, илиитэ-атаҕа тахсан испэт. Алексей Ермолаев, Александр Иванов норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдарга сэттэлии киһини ыраастык уураллара. Утарсааччыларын уустук балаһыанньаны үөскэтэн, сыыһа-халты тутуннаран, бэйэлэрэ ыксаллаах түгэҥҥэ мүччү көтүппэт албастаах буолан иһэллэрэ. Биир албастан быыһанаары, утарсааччылара атын албаска киирэн биэрэллэрэ. Онтон быыһаннахтарына, букатын атын албас күүтэрэ. Тиһэҕэр, син биир хотторууттан куоппаттара, хам баттаналлара. Дьоҕурдаах саха тустууктара П.Пинигин, Р.Дмитриев, А.Иванов Олимпиада кыһыл, үрүҥ көмүс мэтээллэрин кэппиттэрэ. Саха тустууктара омук бөҕөстөрүттэн ордуктара хапсаҕайтан төрүттээх дии саныыбын. Хапсаҕай быраабылата олус кытаанах. Тустуук, саараама, сири таарыйыа суохтаах. Онон хапсыһыы кэмигэр бөҕөс ордук сэргэх, аһара кыраҕы, наһаа түргэн бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө буолуохтаах. Итиннэ саха уйулҕатын уратытын, булугас өйүн, сатабылын эбэн кэбиһиҥ! Оччоҕо улуу тустуук чаҕылхай уобараһа дьэргэс гына түһэр. Кэнники отучча сыл устатыгар Олимпийскай оонньууларга бастаабыт бөҕөспүт суох. Тустууктарбыт сахалыы тустары умуннулар... Атын омуктартан ордукпутун (уратыбытын) сүтэрдибит. Билиҥҥи бөҕөстөрү сахалыы буочардаахтар дииргэ уустук. Хапсыһыылара наһаа судургутуйда, албастара аҕыйаата, комбинациялаан киирсии суох. Хапсаҕайга күрэхтэһии сүтэ сыспыта. Наар көҥүл тустуунан үлүһүйүү буолбута. Онтон ыла хапсаҕай албаһа умнулунна. Кыра оҕолор хапсаҕайдаһан оонньооботтор, туһуннахтарына да көҥүл тустууну үтүктэллэр. Хапсаҕай биэрэр туһалаах хаачыстыбалара сайдыбат. Д.П. Коркины үчүгэйдик билэр, өр бииргэ үлэлээн сылдьыбыт киһим. Кини үлэтин уопутуттан курсовой үлэбэр киллэрбитим. Хапсаҕайга кыра оҕолорго, 5-7 кылаас үөрэнээччилэригэр, саастарыгар сөп түбэһиннэрэн, быраабылалаан күрэхтэһиннэрэр эбит. 10-12 саастаах оҕоҕо этин-хаанын сайыннарар дьарык быһыытынан хапсаҕайы киллэрэр эбит. Ол аата хапсаҕайы көҥүл тустууга сатаан туһаммытын түмүгэр улуу тренер буолбута.
«Хапсаҕай устуойката көҥүл тустууга барбат, атахтааһына эмиэ атын» диирэ.
Хапсаҕай албаһыттан талан көҥүл тустууга туһанара. Холобур, сааһырбыт дьон хапсаҕайга күрэхтэһиилэригэр П.Я. Федоров (Сунтаар) аатырбыт бөҕөстөрү Р.Петухову, В.Ильини сахалыы өттүктээн быраҕаттаабытыгар Дмитрий Петрович олус сөхпүтэ. Д.П. Коркин хапсаҕай туһунан научнай үлэни суруйбута. Миигиттэн курсовойбун уларса сылдьыбыта. Хомойуох иһин, ити үлэтэ сиппэтэҕэ. Кини тууһугуран туран, туйгун тустууктары бэлэмнииргэ үлэлээбитэ. Идэтин мэлдьи үрдэтэргэ дьулуһара, саҥаттан саҥаны буларга кыһаллара. Ханнык эмэ саҥа албастан кыра оҕолуу үөрэрэ. Туйгун тустуук бэйэтэ үүнэ-сайда, бэйэтигэр барсар албаһы көрдүүр буоллаҕына эрэ улуу буола улаатар. Быйыл 55 сааһын туолбут саха бухатыыра Юрий Андреев Семен Морфуновтан хоннох аннынан умсан, өрө охсон атахтыыры, тэбиини Петр Алексеевтан үөрэммитэ. Кини Мефодий Слепцов (хапсаҕайдьыт), Вячеслав Карпов туста сылдьан сатаан тэбэллэрин туһунан кэпсиир. Биирдэ Киев куоракка буолбут улахан турнирга Ю.Андреев ыйааһына кыра эрээри 90 киилэҕэ тустубута. «Тоҕо сүрдээххиний! Оҕус курдук уолаттары көтөҕүтэлээн таһааран тамныыгын!»— диэтим. «Ити гына сылдьан сиспин ыарыттым. Салгыы атыннык киирсииһибин,»— диэтэ. Финалга Киев уолун хапсаҕай албаһынан түҥнэритэ тэбиэлээн 7:1 кыайбыта. Элбэх албаһы билэр олус туһалааҕын дакаастаабыта. Андреев көлүөнэтин кэнниттэн атаҕынан үлэлиир тустуук көстүбэт. Билиҥҥи хапсаҕай күрэхтэһиитин көрө олорон «халбарыйыы, хатыйыы, тэбии хапсаҕайга хаһааҥҥыттан бобуллубутай?» дии саныыгын. Хапсаҕайы саҥалыы сөргүтэн, албастарын анаан үөрэтэн, Коркин уопутун туттан бөҕөстөрү бэлэмниэхпит диэн эрэнэбин. Чыпчылыйыах да бэтэрээ өттүгэр Чаҕылҕанныы бырахсар хапсаҕайдааҕа, Урааҥхай саха сүүрбэ сыл иһигэр Улууттан улуу көҥүл тустууктардааҕа.
Онтон кэнники отут сыл устата Сахалыы тустарбыт умнуллубута, Ол тустуубут сайдарын сарбыйбыта, Саргыбыт, уруйбут умнуллубута.
Николай САФОНОВ, ССРС спордун маастара, СР үтүөлээх тренерэ.