Ырытыы:Сомоҕо домох

Сомо5о домох (фразеологизм) – өйдөбүлү уус-ураннык хоһуйар икки эбэтэр хас да тыл холбуу суолталаммыт ситимэ. Холобур: атахха биллэр – куот, ууну омурпут курдук – саҥарбат, бытыгын быһа үктүөр диэри – кырдьыар диэри. Сомоҕо тыл саха норуотун саҥарар саҥатын, тылын-өһүн киэргэтэр, байытар суолталаах. Тылга араас халбаҥнаабат ситимнэһиилэр бааллар, олорго сомоҕо домох киирэр. Тыллар ситимнэһиилэригэр туохтара эмэ (тыллара биитэр формалара, биитэр иккиэннэрэ – тыллара уонна формалара) уларыйбат буолла5ына, тыллар халбаҥнаабат ситимнэһиилэрэ диэн буолар. Сомоҕо домох тыллара солбуллубат. Бу – уларыйбат формалаах тыл ситимэ. Онон ситимнээһин бүтүннүү биир тыл, биир уустук өйдөбүллээх. Сомоҕо домох үксүн икки, үс, онтон да элбэх тыллар арахсыбат сиитимнэринэн бэриллэр. Харытыттан харбаппыт. Ытыһын соттон хаалла. Харыйаны таҥнары соспут курдук (киһи). Сомоҕо домох бэйэтэ туспа быһарыллар өйдөбүллээх, анала төрүт суолталаах. Иэдэс биэрэр – сөбүлээбэт, кэлэйэр; буут биэр – куот, тэскилээ; дьон санаатын тутта (сүүйдэ) – дьону бэйэтин диэки тарта, дьоҥҥо сөбүлэттэ, таптатта. Тыллар халбаннаабат ситимнэһиилэригэр маннык бөлөхтөр бааллар: 1. Сомоҕо домох (фразеологические еденицы); 2. Арахсыбат быһаарыылар (постоянные определения) 3. Өс хоһоонноро (пословицы); 4. Өс домохторо (поговорки); 5. Сомоҕо ааттар (лексические единицы); 6. Ханыыласпыт тыллар (парные слова); 7. Тыллар ситимнэһэр халбаҥнаабат киэптэрэ (устойчивые модели сочетания слов). Биһиги саҥарарбытыгар тус-туспа тыллар ситимнэһэллэр. Тыллар ситимнэһэ-ситимнэһэ арахсан, саҥаттан саҥа ситимнэһэн иһэллэр. Холобур, баай диэн тыл араас тыллары кытта араастык ситимнэһиэн сөп: аты баай, бурдук баайдыбыт, былатынан баайда, хара5ын баттарда, харах баайан уо.д.а. Харах баайан диэн ситимнээһин сирэй өйдөнөрүттэн ураты – албыннаан диэн кэтэх өйдөбүллээх уонна арахсыбакка ситимнэһэ сылдьар. Солбуллубат тыллаах, уларыйбат формалаах тыллар ситимнэһиилэрин, ол ситимнэһии бүтүннүү биир тыл, биитэр биир уустукөйдөбүл суолталаах буоллаҕына, сомоҕо домох дэнэр. Бу быһаарыы маннык өйдөнүллүөхтээх: 1. Ситимнэһии биир тылынан бэриллэр судургу өйдөбүлү биитэр элбэх тылынан быһаарыллар уустук өйдөбүлү бэлиэтиэҕин сөп. Холобур, сир аннынан – кистээн; биитэр, соргу көтөҕөр – ыраата барарга ат аттанарыгар монор, ону былыргы саха учугэй бит диирэ; онон, учугэйи бар5алыыр диэн суолталаах. 2. Ситимнэһэр тыллар атын тылынан солбуллуо суохтаахтар. Холобур, аат харата, ата5ын тэҥнээтэ. Сорох ардыгар чугас маарыннаах, суолталаах тылынан солбуллуон соп: айаҕа хараарар (оҥойор, кытарар), биитэр күрүө (сыыр) намыһахтыы. 3. Бэйэтэ (суолталаах) тыллар биитэр бэйэтэ тылы кытта көмө тыл ситимнэһиэхтэрин сөп. Холобур; айах адаҕата биитэр этимэ да5аны. 4. Ситимнэһэр тыллар формалара сүнньүнэн халбаннаабат. Холобур, чуоҕа-муоҕа суох. Сорох түбэлтэҕэ, холобур, туохтуур биитэр тардыылаах аат суолталаах сомоҕо домох туохтуур, тардыылаах аат курдук уларыйыан соп. Холобур, харах баайан, харах баайар, харах баайда, харах баайбыт, харах баайыа, хараҕым саатар, хараҕын саатар, хараҕа саатар, харахпыт саатар уо.д.а. 5. Ситимнэһэр тыллар тус (сирэй) суолталарыттан ураты туспа суолтаны бэлиэтииллэр. Холобур, айаҕа хараарар – мэлдьэһэр, атыннык эттэххэ, мэлдьэһэр диир оннугар мэлдьэһии ураты анал бэлиэтин этиллэр: элбэхтик саҥарар киһи айаҕа саҥарарыгар хараарар (оҥойор, кытарар) [Григорьев 1974: 4]. Оттон П.С. Афанасьев “Саха билиҥҥи тыла. Лексикология” кинигэтигэр сомоҕо тыл туһунан маннык бэлиэтээһиннэри оҥорор. Сомоҕо тыллар терминологическай лексикаҕа киирбэттэр, тыл уус-уран туттуктарыгар киирсэллэр. Лексикологияҕа, бу бэлиэни аахсыбакка, холбуу тыллары сомоҕо тыллары кытта бииргэ көрүөххэ табыллыбат. Ис хоһоонунан сомоҕо тыл үксүгэр, син уус-уран тэҥнээһин, хоһуйуу кэриэтэ, уус-уран ойуулааһын буолар. Онуоха уус-уран айымньыга ойуулааһын автор бэйэтэ утарытынан булан оҥорон буоллаҕына, сомоҕо тыл – бүттүүн тылга олоҕуран, ким баҕарар туттар буолбут ойуулааһына. Икки эбэтэр хас да тыл өйдөбүлү уус-ураннык хоһуйан этэр холбуу суолтадаммыт ситимэ сомоҕо тыл дэнэр. Сомоҕо тыллар өйдөбүлү уустаан-ураннаан этэргэ туттуллар. Бастаан үөскүүллэригэр сомоҕо тыллар баар чахсыттан, туох эмэ событиеттан, көстүүттэн төрүттээхтэрэ мунааҕа суох. Кэлин ол төрүт буолбут быстах событие, көстүү умнуллуохтарын сөп. Оннук түбэлтэҕэ сомоҕо тыл ойуулааһынын ис хоһооно (матыыба) өйдөммөт буолар. Холобур, тоҕо (аҕатын) туйаҕын хатарбыт, бытыгым умайда, ийэтин-аҕатын ырыатын ыллат дэнэрэ биллибэт. Оттон олоххо үгүстүк көстөр көстүүлэргэ эбэтэр биллэр историческай чахчыларга олоҕуран үөскээбит тыллар ойуулааһыннарынан ис хоһооно билигин да өйдөнөр. Сомоҕо тыллар үгүс өттүлэрэ оннук. Холобур, харах аалыыта; кутурук маһа (буол) уо.д.а. Сомоҕо тыллары холбуу тыллар курдук наада буолалларынан көрөн үөскэтэр кыаллыбат. Кэпсэтиигэ, норуот айымньыларыгар уонна уус-уран литератураҕа үйэлэр усталарыгар биирдиилээн үөскээн олоҕураллар. Саха тылыгар нууччалыыны тылбаастааһынтан үөскээбит тыллар эмиэ бааллар. Холобур: холуоһаҕа олорт, төбөҕүн сүтэр, харах харатын курдук (харыстаа) уо.д.а. Сорох сомоҕо тыллар уус-уран суолталара умнуллан өйдөбүлгэбыһаччы аатыгар кубулуйуохтарын, ол аата холбуу тылларга көһүөхтэрин сөп. Билиҥҥи тылга, холобур, атах балай диэн итиниэхэ сөп. Билиҥҥи тылга, холобур, атах балай диэн итиниэхэ чугас. Онон холбуу уонна сомоҕо тыллар быыстара тыл аайы чопчу көстөр буолбатах. Саҥа чаастарынан ыллахха, сомоҕо тыллар аат тыл, даҕааһын, аат туохтуур, туохтуур, сыһыат суолталара суолталаах буолаллар. Холобур: 1) аат тыллар: күөх сүрэх; алын сыҥаах; икки сирэй; туллар тутаах; эргийэр киин; кутурук маһа; уҥа илиитэ; сир түннүгэ (киһи) уо.д.а.; 2) даҕааһыннар: муннугар сыттаах; тымныы тыыннаах; ыарахан атахтаах; таҥнары хайыылаах; сымыыттааҕар бүтэй; биллэр күөл балыга уо.д.а.; 3) аат туохтуурдар: суор хараҕын сиэбит (киһи);былдьаһыкка сылдьар (үлэһит); киһи илиитин туппат (киһитэ); ыһыгын аара ыйаабыт (киһи) уо.д.а.; 4) туохтуурдар: тилэх баттас; кураанаҕы куустар; ытыскын сотун; айаххын минньит; аҕа баһын тосту олор; ала кулуну төрөт; илиҥ үөһэ түһэр уо.д.а.; 5) сыһыаттар: оруо маһы ортотунан; икки илиибининэн (сөбүлэһэбин); суон саалынан мохсуо бырахсан; уллуҥаҕым көлөһүнүн сүүспэр аҕаан уо.д.а. Састааптарынан уонна тутулларынан сомоҕо тыллар араастара үгүс. Оҕурдук, холобур, билигин туттуллар тыллартан оҥоһуллубут сомоҕолору кытта сэргэ эргэрэн өйдөммөт буолбут компоненнардаах ситимнэр бааллар: ньүдьү балай, оруо маһы ортотунан, хой баһын туой уо.д.а. Оттон тутулларын көрдөххө, айах адаҕата, улар мэйии, кус сүрэх, бас баттах, аат харата курдук холбуу тылларга маарынныыр ситимнэри кытта тыҥалааҕы тыыннарбат, иһигэр былас муостаах киирбит, (кимтэн эмэ) сыарҕатын сыҥааҕа иҥнэр, кутуйах иинин кэҥэтэр, бэлэһигэр биэс иннэлээх, муннугар сыттаах курдук этиигэчугас тутуллаах ситимнэр эмиэ элбэхтэр. Саха тылын сомоҕо тылларын түмэн көрдөххө, ис хоһоонноро сүнньүнэн киһиэхэ эрэ сыһыаннааҕа көстөр, атын эйгэ туһунан тыл букатын аҕыйах. Оҕурдук сомоҕо тыллары ис хоһооннорунан наардаан манык бөлөхтөрү булуохха сөп: 1) киһи майгытын туһунан: киэҥ көҕүстээх, күөх оту тосту үктээбэт, кэтэҕин быалаах, мас тосторунан (майгылаах), муора тобугунан уо.д.а.; 2) киһи туох эмэ быстах айылгытын, идэтин туһунан: айахтааҕы атыппат, аһаҕас айахтаах, бөрө эмэһэтэ (киһи), кус сүрэх уо.д.а.; 3) киһини киһи быһыытынан сыаналааһыҥҥа сыһыаннаах тыллар: айах адаҕата, буоһах бохсуута, аҥар да та5ар тиийбэт, биллэр күөл балыга уо.д.а.; 4) саат-суут туһунан: буор сирэй, сир-буор сирэйдээ, сирэйин саатырт, сирэйин тириитэ халыҥаабыт, сирэйэ кытарда, күөрт ыт күлүүтэ уо.д.а.; 5) киһи суобаһыгар сыһыаннаах тыллар: антах-бэттэх сирэй буол, илин-кэлин сирэй буол, отуойкаҕа (холуоһаҕар) олорт, сэттэ сирэй буол уо.д.а.; 6) ымсыы, харам быһыы, иҥсэ туһунан: аһаах мастан астаан аһаа, аттаахтан кымньыытын, сатыыттан тайаҕын, буор айах уо.д.а.; 7) дьон ыккардыгар сыһыан туһунан: атырдьах маһыныы араҕыс, баскар ытыар, биир күрдьүккэ ииктээ (кимниин эмэ), харах аалыта буол уо.д.а.; 8) киһи санаатын, уйулҕатын уларыйыытыгар сыһыаннаах тыллар: абааһыгынан тыын, айаҕар ас киирбэт (буолар), атаҕа сири билбэт буолар уо.д.а.; 9) абааһы көрүү, таптал туһунан: дууһатын (кутун) туттарбыт, (кимтэн эмэ) күнэ тахсар, (туох эмэ туһугар) муннукка ытаабыт киһи уо.д.а.; 10) баһылааһын, баһыйсыы туһунан: атах тэпсэн олорон, ат гынан миин, оҕус гынан көлүн, илиигэр ыл, уодьуганын тарт, эрдэҕин үрдүгэр эргитэр уо.д.а.; 11) буруй-сэмэ иэстэбилэ, атаҕастабыла: баһын батар, баһыҥ барыа, ийэтин-аҕатын ырыатын ыллат, иэнин хастаа сирэйин саралаа уо.д.а.; 12) кыһалҕаҕа, иэдээҥҥэ, быһылааҥҥа ылларыы: атах анныттан алдьархай барар, сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ (буолла) уо.д.а.; 13) киһи кыһалҕатын толонуута: айаҕын бүөлээ, айахта тарҕат, айаххын иитин, атах тардыһар, быаргын мэнэри, түөскэр силлэн, хайыҥна охсун уо.д.а.; 14) киһи кыаҕын, балаһыанньатын туһунан: баһа байҕал, кутуруга куйаар (туохха эмэ), илиитэ-атаҕа суох буолар, моонньо суон, сир өппөт (киһи) уо.д.а.; 15) киһи этинэн-хаанынан эрэйин туһунан: ала кулуну төрөппүт аҥара буолбут (хаалбыт), аҥара буолбут (хаалбыт), атаҕым тириитэ баранна уо.д.а.; 16) эстии-быстыы, дьадайыы туһунан: илбиркэй эҥэрдээ (туохтан эмэ), илиигин сотун, кылгас соннон уо.д.а.; 17) киһи тус эппиэтин туһунан: баскынан тур, атаххынан тур, киһи буол, кии буол, сиһиҥ да моонньуҥ уо.д.а.; 18) киһи киһиэхэ сабыдыалын туһунан: кутуруккар сөрөө, кутурук маһа буол, аҕатын туйаҕын хатарбыт, хамыйахтан сыстыбыт уо.д.а; 19) киһи хайааһынын ис номоҕунан көрөн этии: айаҕын абатын, айахха киирбиччэ (саҥар), аллараа сыҥаах буол, аһаабыт иһиккэр холун, атах балай (бар), атахха биллэр уо.д.а.; 20) киһи хайааһынын тас быһыытынан көрөн этии: ааннарын саппат (буол), аат харата, айаҕа хам буолбат, айаҕа хараарар, буута быстарынан уо.д.а.; 21) киһини, дьону үрдүттэн ыйан этии: босхо бастаах, иннинэн сирэйдээх, инчэҕэй эттээх уо.д.а.; 22) киһи киһи буолуутун, олоҕун туһунан: аҕа баһын тосту олор, борбуйгун көтөх, буруобут сабыллар, буруота сүтэр, буруота таһаар уо.д.а.; 23) киһи өлүүтүн туһунан: анараа дойдуга бар (аттан), атаххын тэҥнээ, баһа хаппыт, буору уоп, былаҕайга былдьат, уһун уугун утуй уо.д.а.; 24) киһи хайааһынын күүһүн этии: ааккын билбэт буола (бай), ат тарпат (айыыта), буор уйбат ( буруйа,) баскыттан атаххар диэри (баһыыба) уо.д.а. Бу бөлөхтөөһүҥҥэ сомоҕо тыллар толору буолбакка холобур эрэ быһыытынан бэрилиннилэр. Ол гынан баран сирийэн да көрдөххө, абарҕастаах абыраат, бытырыыстаах быыһаабат (буол), болдьоон хаһан туран, быа түспэтэх (сылгыта), бырахпыт быыра курдук (бар), бырда быстыбат, силис тардар сир, халлаан ыккардыгар суола тоҥмут, (туох эмэ) туллар тутааҕа курдук киһиттэн атыҥҥа сыһыаннаах сомоҕо тыллар бэрт аҕыйахтар. Онон сүнньүнэн киһиэхэ эрэ сыһыаннаах ис хоһооннонуу- саха тылын сомоҕо тылларын биир суол уратылара. бу бэлиэнэн кинилэри, холобур, холбуу тыллартан арааран өйдүөххэ сөп: холбуу тыллар суолталарынан киһиэхэ да, киһиттэн атыҥҥа да барытыгар сыһыаннаах буолаллар. [Григорьев 1996: 31]

Туһаныллыбыт литэрэтиирэ.

1. Афанасьев.П.С. Саха билиҥҥи тыла. Лексикология. – Дьокуускай: Саха государственнай ун-тын изд-та, 1996. – 191 с. 2. Григорьев Н.С. Саха тылын сомоҕо домоҕун тылдьыта. – Якутскай: Якутское книжное издательство, 1974. – 126 с.

Таабырын

Почти киьи аайы баар, сорох дьиэгэ хас да баар буолуон сеп, атыыласпаккын да атыылаабаккын да, суруллара нууччалыы сахалыы биир, 4 «т» буукуба баар. Ханнык тылый? 2A00:1FA3:60E:6AA2:AA89:7180:9DDF:4FDB 12:48, 13 Сэтинньи 2022 (UTC)

Атахха биллэр

Атахха биллэр 2A00:1FA3:568:DC3F:A48B:D0C4:BD32:437F 14:56, 11 Ахсынньы 2022 (UTC)

Буут биэрэр

Буут биэрэр 46.48.247.218 03:33, 9 Олунньу 2023 (UTC)

Кураанаҕы куустары

хоруй 2A00:1FA3:900:47F8:17B7:5B78:950C:67B9 10:55, 26 Олунньу 2024 (UTC)