Ырытыы:Кытыан
Кытыан[биики-тиэкиһи уларытыы]
Кытыан (лат.Juniperus. нууч. Можжевельник) хас да сыл хагдарыйбат мутукчалаах талах уунээйи. Саха сиригэр кытыан үс көрүҥэ үүнэр. Саха сиригэр биллэр кытыан - Сибиир кытыана (Можжевельник сибирский) дэнэр.
Үүнэр сирэ[биики-тиэкиһи уларытыы]
Бу көрүҥ Сибиир тыатыгар, хайалаах сиргэ оттон Уралтан арҕаа уһук хоту эрэ киэҥник тарҕаммыт. Сибиир кытыана Саха сиригэр тиит, бэс, харыйа ойуурга, сэдэхтик хатыҥ чараҥҥа,тыа саҕатыгар, үрдүук таас хайа эниэтигэр хойуутук тарҕанан үүнэр. Кытыан күн көрөр сирин сөбүлүүр.
Морфологията[биики-тиэкиһи уларытыы]
Кини кылгас модьу умнастаах 1,0-1,5 м усталаах ойоҕос лабаа сараадыччы үүнэн тахсар, онтон кытыан бөлкөйө улахан кытыйа лаглайан олорорун санатар. Лабаата сырдык күрүҥ чараас хатырыктаах. Сэбирдэҕэ мутукчатыҥы, 4-8 дылы мм усталаах, чараас холборхой, сытыы төбөлөөх, хоччорхой, умнаска үстүү буолан утум-ситим кэккэлэһэн олорор. Үөһээ холборхой өттүгэр уһаты дьураалаах, бу сэбирдэх чуолҕаннара. Сэбирдэх чуолҕаннары чарапчалыы үмүмрүйбүт буоска араҥалаах, ол куйаас күн сэбирдэхтэн уу көтөрүн намытар. Кытыан - икки дьиэлээх үүнээйи, ол аата биир бөлкөйгө наар тычинкалаах куолас, бииригэр - наар сиэмэлэнэр туорах үөскүүр. Тычинката бэс ыйын бутэһигэр ситэн баран от ыйын саҥатыгар куоппаһырар. Бу кэмҥэ кытыан лаабатын таарыйардаргын эрэ араҕас куоппас салгыҥҥа бурҕас гынар. Оттон алыҕаҕа куоппаһырыы салгын хамсааһыныгар дайдаран аа-дьуо барар, күүстээх тыал түстэҕинэ, элбэх куоппас туһата суох көтөн хаалыан сөп. Сиэмэлэнэр туорах уулаах отонтон эрэ обургу, 3-6 халыҥ сэбирдэхтээх, ол быыһыгар биирдии сиэмэ үнүгэһэ барыта сиэмэ буолар, сэбирдэҕэ халыҥыыр, сымныыр, сүмэһиннирэр. Итинник сүмэһиннээх сэбирдэхтэр сыстыһан "туорах - отон" буолаллар. Кытыан "туорах - отоно" маҥнайгы сайын от күөҕэ өҥнөөх, күһүөру төп-төкүнүк буолан баран итинник кыстыыр. Нөҥүө сайыныгар сиэмэтэ ситэр, бэйэтэ хараарар, тас өттүттэн халлаан күөҕэ тунахтанар. Сиппит сиэмэлээх "туорах - отон" сымала сыттаах, татархай, курас амтаннаах буолар. Маны киһи сиэбэт "отоно", арай кыра кыыл - көтөр, кутуйах сөбүлээн сиир, сиэмэтэ оннук тарҕанар. Хойуу кытыаннаах ойуурга, тыа саҕатыгар мас көтөрө (улар, куртуйах, бочугурас) ордук күһүн, кыһын, саас тоҕуоруйан "туорах - отонунан" тото-хана аһыыр. Ону тэҥэ кыһын халыҥ хаардаах кытыан бөлкөйүн анныгар бочугурас тыныыттан да, сиэмэх көтөртөн да хорҕойор. Ойуур саҕатыгар алааһы төгүрүктээн үүнэр кытыан бөлкөйө тиит, харыйа, хатыҥ чэчирээн тарҕанарыгар, тыа алааска сабардаан киирэригэр ураты суолталаах, тыа үүнээйитэ үчүгэйдик ууһууругар, тарҕанарыгар почваҕа табыгастаах усулуобуйаны үөскэтэр. Дьэ ол иһин кытыаннаах сиргэ харыйа, хахыйах, титирик чэчирии үүнэр.
Туттуллар органнара[биики-тиэкиһи уларытыы]
Сиппит "отонноро". Кытыан "отонун" күһүн хомуйаллар (атырдьах ыйын бүтүүтүттэн), үчүгэйдик сиппитин кэннэ, харатыҥы халлаан күөҕэ өҥнөннөҕүнэ, кытыан умнаһын анныгар куулу эбэтэр атын таҥаһы, бириһиэни тэлгэтэллэр. Чиҥ таҥастан тигиллибит үтүлүктээх илиинэн тутан умнаһын сахсыйаллар. Оччоҕо туорах "отоннор" сиппиттэрэ түһэллэр. Кытыан "отонун" син биир бары иннэлээх, хаарыйар сэбирдэхтээх үүнээйилэри хомуйар курдук, уһун сиэхтээх халаат эбэтэр халыҥ матырыйаалтан тигиллибит таҥаһы кэтиллиэхтээх. Сырьену ыраастаан баран 30С үөһэ итиитэ суох сиргэ куурдуллуохтаах.
Химическэй састааба[биики-тиэкиһи уларытыы]
Кытыан туорах "отонугар" 0,5-2,0% эфирдээх арыы, 40% саахар, 9,5% диэри сымала, юниперин (кырааскалыыр вещество), сыалаах арыы (0,18-0,25%); хатырыгар дубильнай веществолар ( 8% диэри), эфирдээх арыы (0,5%); мутукчатыгар 266мг/% С бэтэмиин көстүбүттэр. Саха сирин усулуобуйатыгар кытыан иннэлээх лабааларыгар (эһэ баппаҕайын курдук) уонна туорах "отонноругар" 0,66% эфирдээх арыы баара биллибит.