Ырытыы:Ефимов Георгий Семенович
1. Георгий Ефимов билии эйгэтин эккирэтии уонна өбүгэлэрин туьунан
Г.С. Ефимов 1892 сыллаахха Дьааңы улууһун I Дьуһаал нэһилиэгэр (билиңңитэ Дул5алаах) Ефимовтар диэн баай дьиэ кэргэңңэ төрөөбүтэ.
Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Дьааңы улууһун саамай улахан нэһилиэгэ Дул5алаах сүнньүгэр 20-тэн тахса көс тайаан сытар I Дьуһаал этэ. Суодьаах тойон өбүгэлэрэ Дьэкиимэптэр баһылаан – көһүлээн олорбуттара. Дьэкиимэптэртэн бэрт элбэх киһи норуот туһугар үлэтинэн сура5ырбыта.
Холобур, Дьэкиим Дьэкиимэп Томторугар Иннокентьевскай таңара дьиэтин туттарбыта, Егор Ефимов - Тыйаах Дьөгүөр улуус кулубатынан үлэлээбитэ, Миитэрэй Дьэкиимэп Томторго оскуола арыйан учууталлаабыта, сэбиэттээбитэ, Сэмэн Дьэкиимэп – Дьуһаал Дьааңы кулубата, I Дьуһаал кинээһэ. Оттон Миитээ уола М.Ефимов – саха народнай поэта буолбута.
Дьэкиимэп Сэмэн 4 о5олоох: Пантелеймон, Георгий, Феофила, Александра.
Дьэкиимэп Сэмэн о5олорун барыларын Верхоянскайдааҕы Церковно-приходской оскуолатыгар үөрэттэрбитэ. Онтон салгыы уолаттар Дьокуускайдаа5ы реальнай училищега үөрэммитттэрэ. Георгий Ефимов 1911 сыллаахха реальнай училищаны бүтэрбитэ. Онтон убайа Пантелеймон дойдутун ахтан төттөрү кэлбитэ. Пантелеймон биир сиэнэ Альбина Иннокентьевна Покровскай орто оскуолатыгар өргө диэри завуһунан үлэлээбитэ.
Салгыы үөрэххэ ба5алаах, дьо5урдаах буолан Томскайдаа5ы императорскай университет юридическай факультетыгар үөрэнэр уонна 1916 сылга 24 сааһыгар бүтэрэр. Ол уорэнэ сылдьан сахалар землячествотын салайар. Аан бастаан П.А. Слепцов – Ойуунускайдыын билсэр.
2. Иннородческай съезд 1912 с.
Георгий Семенович 1912 с. атырдьах ыйын бүтүүтүгэр Дьокуускайга буолбут Романовтар династиялара Россияҕа ыраахтааҕылаабыттара 300 сылын көрсүүгэ аналлаах сахалар съездэригэр кыттыыны ылбыта уопна коллективнай хаартыскаҕа туһуспутэ.
Бу съезка Саха сириҥ улуустарын кулубалара, общественнай деятеллэрэ, биллэр — көстөр интеллигеннэрэ кыттыыны ылбыттара. Съеһи тэрийбит уонна салайан ыыпыт В.В. Никифоров - Күлүмнүүр онно кэлэн кыттыыны ылбыт саха үүнэн иһэр ыччатын истиҥ — иһирэх тылларынан ахтан аһарбыта кини суруйуутугар баар. Ол съезка ыччаттар тылбаасчыт уонна секретарь үлэлэрин толорбуттара, болҕомтолоохтук истибиттэрэ.
3. Дойдутугар бутэһик кэлиитэ
Бу кэнниттэн Г.С. Ефимов сана тэриллибит I Амма улууьун киинин – Аба5а дэриэбинэ оскуолатыгар биир – икки сыл учууталынан улэлиир. Г.С. Ефимов Абаҕа оскуолатыгар үлэлээбитин чуолкайдаан Валерий Федоров диэн киһи 12.02.2011 кылгас быһаарыы уонна уруккута оскуола директора А.Х. Давыдов суруйбут краеведческай матырыйаалыттан кылгастык бэчээттээн ыыппыта.
Г.С. Ефимов туһунан Амматтан төрүттээх суруйааччы, драматург, кыраайы үөрэтээччи В.Е. Васильев - Харысхал 11.01.2002 «ОДС» хаһыакка «Кытай подданнайа Е. Бовень» диэн Г.С. Ефимов туһунан ыстатыйа саха биллиилээх суруйааччыта И.Е. Федосеев — Доосо «Олох диэн охсуһуу» кинигэтигэр ахтан аһарбыта. Ити кинигэ 2001 с. «Бичик» кинигэ кыһатыттан бэчээттэнэн тахсыбыта.
Түбүктээх олохтоох биир дойдулаахпыт Георгий Ефимов оло5ун устатын тухары Дуула5алаа5ар биирдэ эрэ кэлэн барбыта. Ол 1916 сыллаахха этэ.
Кэлэ сылдьан кырдьа5астары мунньан кэпсэтэригэр маннык эппит: «Үрүң ырахтаа5ы сууллуо5а, биһиги сахалар Япония, Америка диэки холбоһуохпутун сөп. Баайдар, дьадаңылар утарыта сэрилэһиэхтэрэ, бутул5ан бө5ө буолуо, дьонум – сэргэм эһиги онно эрэ кыттыбакка бэйэ5ит, бэйэ5итин эрэ дьаһанан олороргут сөп буолуо этэ».
4. Дойдутун туьугар улэтэ
1920 с. муус устар 20 күнүгэр Саха уобалаһа Иркутскай губерния5а оһуобай оройуон быһыытынан холбоммута. Саха сирэ уонна Иркутскай губерния сыһыаннарын дьүүллэһэр комиссия5а киирэн, секретарь эппиэтинэстээх үлэтин толорор. Туох баар мунньах протоколун барытын кини суруйара.
20 –с сылларга сүрүн боппуруос Саха сирин автономиятын быһаарыы этэ. Сорох салайааччылар автономияны утараллара. Автономия туһунан элбэх мөккүөр, өйдөтөр үлэ барбыта. Г.С. Ефимов бу мөккүөрдээх, эппиэттээх үлэ ортотугар сылдьара.
1920 с. Ревком дьаһалынан норуот үөрэ5ириитин отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир.
1920 – 21 сс. саха интеллегенциятыгар ыарахан сыллар этилэр. Гражданскай сэрии са5аламмыта, дойдуга элбэх ыарахаттары үөскэппитэ, итини тэңэ саңа үлэлээн эрэр дьоннору араас «заговордарга» кыттыспыттарынан буруйдаан хаайыыга укпуттара, өлөрбүттэрэ.
Г.С. Ефимов бэрт үчүгэйдик саңа дуоһунаһыгар үлэлээн иһэн 1920 с күһүнүгэр Роман Оросин «заговорыгар» кыттыспыт аатыран, түрмэ5э хаайыллар.
Егор Егорович Алексеев кинигэтигэр суруйарынан итинник «заговор» букатын да буолбатах эбит. Роман Оросины уонна ити «заговор» кыттыылаахтарын сыыһа «националист - автономист» диэн буруйдаабыттар эбит.
Ол иһин республика салайааччылара М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, Исидор Барахов туруорсууларынан, көмөлөрүнэн, Георгий Ефимов хаайыыттан босхолонор уонна Сибревком национальностарын дьыалаларын отделыгар үлэ5э ылаллар.
1920 с. ахсынньы ыйга Москва5а буолбут бүтүн Россиятаа5ы Советтар VIII съезтэригэр ыытыллар. Саха сирин делегаттара бу съезкэ автономияны туруорсаллар.
1921 с. алтынньы ый 4 күнүгэр Губревком маңнайгы Съеһин уураа5ыгар оло5уран автономнай республика Конституциятын проегын, сирин-уотун уонна границатын чуолкайдыыр, үлэһиттэр бырааптарын уонна эбээһинэстэрин декларациятын быһаарар комиссия тэриллэр. Г.С. Ефимов бу комиссия5а чилиэнинэн киирэр. Докумуоннары, ордук Конституция проегын оңорууга, юрист киһи быһыытынан Г.С. Ефимов сүрүн үлэни толорбут.
5. Повстанчество5а киирии
20-с сылларга Саха сиригэр общественнай – политическай балаһыанньа ыарахан этэ. Бу кэмнэргэ Советскай былаас политикатыгар үгүс ал5астар баар буоланнар, элбэх киһи бандьыыт аатыран өлөрүллэн, саха норуотун бэйэтин утары туруорар. Г.С. Ефимов «Байыаннай коммунизм» политикатын утаран повстанческай хамсааһыңңа кыттар уонна сүрүн лидера буолар.
1922 с. кулун тутар ыйга Чурапчыга повстанецтар съезтэригэр ВЯОНУ председателинэн ананар. Большевиктары утары программа ылаллар. Атын этэрээттэри кытта кыттыһан Дьокуускайга Советскай былааһы самнарар осада5а кыттыһар.
1922 с Г.С. Ефимов Владивостокка Коробейниковтыын командировкаламмыт. Владивостогунан эргийэн Харбиңңа тиийбит. Онно кини уңа эссер П.А. Куликовскай, атыыһыт Г.В. Никифоров буоланнар генерал-лейтенант А.И. Пепеляевы көрсөннөр, этэрээт тэринэн, сэриинэн киирэн Саха сиригэр Советскай былааһы суулларарга тылларыгар киллэрбиттэрэ. Ол гынан баран то5о эрэ А.И. Пепеляевы кытта Саха сиригэр кэлсибэтэх. Ба5ар бу көрсүһүү кэнниттэн политическай охсуһууттан аккаастаммыт буолуон сөп.
6. Дойдутуттан арахсыыта
Бэйэтин анкетатыгар: «1921 -1923 гг. жил в Японии, занимался репетиторством», - диэн суруйбут. Дьиңинэн 1921 – 1922 сс. Саха сиригэр, Харбиңңа сырытта5а дии. Губревком чилиэнинэн, ГУБОНО сэбиэдиссэйинэн, уопсай Советскай органнарга үлэлээбитин кистээбит.
И. Федосеев суруйарынан, 1922 -23 сыллардаахха Хотугу уокуруктарга А.И. Пепеляев полномочиятынан сылдьыбыт А.С. Ефимов Георгий Ефимовы тимир суол үлэһитэ буолан Советскай союзка кэлэ сылдьыбытын көрсөн: «Аны маннык сылдьыма», диэн сэрэппит. Онтон ыла кэнники кэлэ сылдьыбатах.
1935 сылтан Мантенуга (Манжурия тимир суола) канцелярия начальнигынан үлэлээбит. БРЭМ (Бюро по делам российских эмигрантов) 3-с отделын «чып кистэлэң» характеристикатыгар: «Ефимов Г.С. Китай подданствотын 1943 сыллаахха ылбыт. Кытайдыы аата Е-Бо-Ень, таңаһа-саба мааны. Тутта-хапта сылдьара дуоспуруннаах, холку. Ыйытыыларга лоп-бааччы эппиэттиир. Сахалыы билэр. Политиканан интэриэһиргээбэт» - дэммит. Георгий Семенович Харбиңңа саамай кэлин көрсүбүт саханан арааһа республика үтүөлээх бырааһа, суруйааччы Дмитрий Дмитриевич Софронов быһыылаах. Ол көрсүһүүгэ Д.Д. Софронов: «Ол аата, эн үрүң, өстөөх буолла5ың дии», диэбитигэр Г.С. Ефимов маннык эппиэттээбит: «Тукаам, ити миигин өстөөх диэтиң, ол гынан баран мин төрөөбүт норуоппар хаһан да өстөөх буолбата5ым. Саха сиригэр Советскай былаас олохтонорун утарсыбытым».
1960-с сылларга Саха АССР Правительствота Г.С. Ефимовы «буруйгун бырастыы гынабыт, дойдугар төнүн» диэбитэригэр аккаастанан сурйуйбут диэн сурах баар. Бутэьик кэпсээннэринэн Каргополова Апполинария Максимовна диэн нуучча кыыьын ойох ылан хас да оголонон олорбута уьу диэн.
7. Кистээн ахталлара
Гражданскай сэрии кэмигэр Кытайга барбыт аба5абын Георгийы, кини быраата Пантелеймону, а5ам убайа Костокууну – Павел Ксенофонтовка кыттыспыттар диэн балыйан ытан олорон баран, «бандьыыттар» этилэр дииллэр.
Саха норуодунай поэта - Моисей Дмитриевич Ефимов
О5о сылдьан мин билбэт этим
Убайдарым, а5аларым кимнээхтэрин.
Дьонум сибигиэьэн кэпсэтэллэрин
Сэргээммин ааттарын истэрим.
«Кимнээх этилэрий?»-диэтэхпинэ а5ам
Саната суох, сонодуйан кэбиhэрэ.
Уунэ-хаайа тутттахпына эбэм арай
«Уорэхтээхтэр этэ», диирэ.
Онон хоруй бутэрэ. Улаатан иьэн
Туохтан сэрэнэллэрин сэрэйэр буолбутум.
Мин эмиэ кистээн, сурэхпэр инэринэн,
Кутур5аны уоскутунууну тутуспутум.
Кудэннэ харана балыыры
Кэм-кэрдии сайар чэбдик тыала.
Убайдарым, аба5аларым дьоьун ааттарын
Бар дьонум аьа5астык ааттыыр буолла.
Аймахтара
[биики-тиэкиһи уларытыы]Обугэтэ - Суодьаах тойон;
Ефим Ефимов - "Дьэкиим Дьэкиимэп";
Егор Ефимов - "Тыйаах Дьогуор";
Дмитрий Ефимов - Миитэрэй Дьэкиимэп саха народнай поэта Моисей Ефимов а5ата буолар;
Семен Ефимов - Георгий Семенович Ефимов а5ата;
Бииргэ торообуттэрэ:
Пантелеймон Ефимов - убайа
Феофила Ефимова
Александра Ефимова
Альбина Иннокентьевна - Пантелеймон Ефимов сиэнэ;
Туһаныллыбыт литература
[биики-тиэкиһи уларытыы]- "Кыым" хаһыат, 15.04.2007. "Саха бастакы үрдүк үөрэхтээхтэрэ", Иннокентий Неустроев
- А.Х. Давыдов «Краеведческай суруга» - Валерий Федоров 12.02.11. сс.
- В.Е. Васильев – Харысхал «Кытай подданайа Е. Бовень» , «ОДС» хаьыат 11.01.02. сс.
- И.Е. Федреев – Доосо «Олох диэн охсуьуу», «Бичик», 2001 с.
- Г.Г. Макаров «Северо – Восток в России 1921-1922 сс.», 1996 с.
- М.К. Аммосов «Неизвестные страницы жизни и деятельности», 50 стр., 1998 с.
- ФНА РС(Я). ФОНД 2, опись 1, дело 260, лист 27, автограф.
- Киин архыыв «Дело с документами Г.С. Ефимова», Начато: 9 июня1912 года, Окончено: 24 июня 1915 года
- 9 июня 1912 г. Диэн матырыйаал баар 4 лиистээх. Архивный номер № 454.
- (Фонд № 288, опись 1, дело 454) «Постановление ВЦИК об организации ЯАССР», 27.04.1922 сс.
- (Фонд 49, опись 1, дело 120) «Декларация прав и трудящихся ЯАССР (анныгар: Комиссия по выработке Конституции)» .
- «Проект положении об автонии ЯАССР»
- Автономия коммисиятын бастакы – иккис мунньа5ын боротукуола.
- А.Х. Харитонов – Ахтыы «Икки уйэ»
- А.А. Пономарев – Ахтыы
- В.Е. Васильев – Харысхал «Г.С. Ефимов дьиэ кэргэнэ» , «ОДС» хаьыат 11.01.01. сс.
- Ю. Петрович «Особый район Китая»
- Е.Е. Алексеев «Федеративный центр и автономия: на примере Якутской АССР», 2000 с.
- П.А. Ойуунускай «Айымньылар», 7 том, Саха сиринээ5и кинигэ издательствота, Якутск, 1962
- Колосов И.С. «Курулгэн», 2013(3)