Ыал буолуу үгэстэрин туһалара
Олоҥхо диэн сахалар тойуктара, олус былыргы кэмнээҕи олохторун кэпсээннэрэ буолаллар. Сахалар олоҥхо баар буолбут кэмин былыргы дьыллар мындааларыгар буолан ааспыттара диэн билинэн сурукка киллэрэн сылдьаллар.
Ыал буолуу үгэстэрин сахалар олоҥхо кэмиттэн ыла тутуһаллара олоҥхолорго бэйэлэригэр кэпсэнэллэр. Бу үгэстэри тутуһа сылдьыы аймахтар, омук сайдан, тупсан ахсааннара эбиллэн иһэллэрин үөскэтэрин тэҥэ, сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүллэрин ситиһиигэ аналланар. (1,52).
Кыыс оҕо эргэ барарыгар ыраас кыыһынан сылдьарын бэлиэтээн аатыгар –куо диэн тылы эбэн биэриини туһаналлара олоҥхолорго элбэхтик ахтыллаллар. Атын сайдыылаах буор куттаах аймахтар бэйэлэрин буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр тарҕатар туһугар ыраас кыыс оҕону кийиитинэн ылаллар.
Киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын, түүллэрин холбоон үөрэтэн сахалар Кут-сүр үөрэҕин олохтообуттар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугар сөп түбэһэн киһи бэйэтэ эмиэ икки өрүттэнэр:
1. Этэ-сиинэ.
2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.
Киһи икки өрүттээх буолара сайдыыны, тупсууну ситиһэн иһэригэр айылҕа биэрбит анала буолар. Ол аата кэмэ кэллэҕинэ, бу икки өрүттэр хардары-таары, солбуйса сылдьан баһылаан салайыылара сайдыыны киллэрэр хамсааһыннары үөскэтэллэриттэн киһи этэ-сиинэ тупсан иһэрин тэҥэ, өйө-санаата сайдыыны ситиһэн иһэр кыахтанар.
Ыал буолуу үгэстэрэ киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрин үөскэтэр аналлаахтар. Эт-сиин удьуордаан, онтон өй-санаа утумнаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Эр киһи үйэтин тухары сайдан иһэр буор кутун оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн истэҕинэ аймахтар сайдан, тупсан иһиилэрэ түргэнник ситиһиллэрэ кыаллар.
Буор кут сайдыыта киһи араас уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕын быһаарарынан үлэни оҥороро тупсарын ситиһиини үөскэтэр. Онтон үлэни оҥоруу сайдыыта аймахтар баайдарын-малларын элбэтэн, аһылыгы үксэтэн ахсааннара элбиирин үөскэтэр. Нууччалар кэлэннэр бурдугу үүннэриини сайыннаран сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллэригэр тириэрдибиттэрэ.
Эр киһи атын туохха да мэһэйдэппэккэ үйэтин тухары үлэлээн, араас хамсаныылары элбэхтик оҥорон этигэр-сиинигэр үөскүүр буор кутун сайыннаран иһэр. Ону тэҥэ, эр киһи айылҕаттан оҕо оҥорор кыаҕа үйэтин тухары баар буоларынан сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр кыаҕа хаһан баҕарар баар. Ол иһин аймахтар, кэлэр көлүөнэлэр буор куттарын сайыннарар туһугар сааһырбыт эр киһи эдэр дьахтары кэргэн ыларын сахалар туһананнар иккис, үһүс кэргэннэрин ылаллар этэ. Сайдыылаах буор куттаах эр киһи аймахтар элбииллэригэр, тупсалларыгар ылар оруола ордук үрдүгүн туһана сылдьыы эрэйиллэр.
“Кырдьаҕас дьон оҕолоро өйдөөх буолар” диэн этиини сэбиэскэй былаас кэмигэр хаалларан кэбиһэннэр эр дьон сайдыбыт буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэллэрин суох оҥорбуттара. Бу былаас үөрэҕин тутуспут нууччалар билигин кэлэн эр дьоннорун мөлтүүллэрин үөскэттилэр. Күүстээх тустууктар нууччалартан суох буолбуттара букатын ырааппыта ону туоһулуур.
Дьахтар айылҕаттан оҕо төрөтөр уонна ийэ кутун иитэр, үөрэтэр аналлаах. Бу аналын кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ толорор кыахтанар. Сайдыылаах буор куттаах эр киһиэхэ ойох баран оҕо төрөттөҕүнэ эр киһи буор кута салгыы сайдарын ситиһиини оҥорор.
Дьахтар оҕо төрөтөр сааһа сүүрбэттэн эрэ тахса сыллары ылар. Ол иһин эдэригэр, сааһа ситтэр эрэ аан бастаан эргэ тахсан оҕолоноро айылҕатыгар сөп түбэһэн ордук табыллар. Эдэр дьахтар чэпчэкитик оҕолонор, ону тэҥэ, оҕото доруобай буолан төрүүрэ элбиир. “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этиини сахалар оҥорон оҕолонор кэмэ кылгаһын биллэрэн, умнан кэбиспэтин туһугар өйдөтө сатыыллар.
Киһи өйө-санаата маннык ааттаах үс куттарга арахсар:
1. Буор кут. Эт-сиин хамсыырыттан үөскээн иһэр өй-санаа үөрүйэх буоллаҕына буор кукка кубулуйар.
2. Ийэ кут. Ийэ кут үгэстэртэн хомуллан, мунньуллан иһэр.
3. Салгын кут. Үөрэх салгын куту үөскэтэр. (2,19).
Оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр буор кут киһи сайдан, хамсаныылары оҥорор кыаҕа улаатан иһэрин үөскэтэр. Киһи өйө-санаата үөрэҕинэн ылынар билиитин үөрүйэххэ кубулутан кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэриитэ аймахтар уонна омук сайдан иһэрэ түргэтиирин үөскэтэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Ыал буолуу үгэстэригэр сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыы улахан оруолу ылар. Киһи буор кута сайдыылааҕын быһаарарга төрүттэрин, төрөппүттэрин олохторун ырытыы, тугу үлэлээн ханнык ситиһиилэри оҥорбуттарын билии эрэ туһалыыр. Ол иһин ыалы тэрийиигэ, кыыс оҕо эргэ барарыгар күтүөтү таба талан ылыыга олоххо элбэх уопуттаах төрөппүттэр ылар улахан оруоллара быһаарыллар.
Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан кэбиспитэ бары уһун тыллаахтары, элбэх саҥалаах дьадаҥылары эккирэтэн эргэ тахсалларын үөскэтэн, төрүүр оҕолор сайдыыта суох буор куттаах буолуулара сайдан, үлэ кыаттарбата үөскээн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ. Бу кэмҥэ сайдан иһэр сахалар, бу быһаарыыны таба сыаналаан ыал буолуу үгэстэрин кыыс оҕолоох дьон олоххо киллэрэллэрэ ирдэнэр.
Дьон байан истэхтэринэ оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин туһунан санаан ылаллара элбиир. Үйэлэрин тухары үлэлээн мунньубут баайдарын сатаан, табан салайыы оҕолоруттан ирдэнэрин син билэн эрэллэр. Ол аата аймахтар сайдан, тупсан иһэллэрин туһугар аан бастаан баайдар кыһаналлара, оҕолорун ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан, үгэстэринэн иитэллэрэ эрэйиллэр.
Айылҕаттан киһи икки өрүттээх; эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах. Бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн улахан тутулуктанан сайдалларын билэн икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэн биэрэ сырыттаҕына, олоҕо хайа эрэ өттүн диэки халыйбата ситиһиллэр.
Аҥардастыы эт-сиин баара өй-санаа сайдыытын ситиспэт, төттөрү баран киһини кыыл таһымыгар түһэрэн кэбиһэр. Сахалар киһи этин-сиинин баҕатын быстах санаанан ааҕан тохтотоллор, куруук туттуна сылдьаллар. Киһи ханнык эмэ өйө-санаата аҕыйах, тиийбэт буолан хааллаҕына – тиийиммэт эбэтэр аһара бардаҕына киһи буолбатах диэн сахалар өй-санаа үөрэхтэринэн этиллэр.
Өй-санаа аһара баран сайдыыта киһи аны, этин-сиинин быраҕарын, хаалларарын үөскэтэн кэбиһэрэ өссө улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Арыгы иһээччи киһи итирээри эбии арыгы көрдөөн булан иһэ сатыыра дьоҥҥо барыларыгар биллэр өй көтүүтүгэр тириэрдэр куһаҕан майгы биллиитэ буолар.
Өй-санаа хаһан баҕарар “үчүгэй” диэн ааттаммыт өттүгэр аһара баран, халыйан хааларын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини уонна киһи буолуу үөрэҕин тутуһуу тохтотор. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олоруохтаах диэн этэрэ өй-санаа хайа да өттүгэр аһара барарын суох оҥорор.
Ыал буолуу үгэстэригэр “Хааны тупсарыы” уонна “Тэҥнээҕи булунуу” диэн эти-сиини тупсарыыга, өй-санаа аһара барарын тохтотууга аналлаах үөрэхтэр бааллар. (1,64). Бу үөрэхтэри ыалы тэрийиэх инниттэн кыыс оҕо билэрэ уонна төрөппүттэрин көмөлөрүнэн туһана сылдьара эрэйиллэр.
Ыал буолуу үгэстэрэ киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэригэр удьуордаан уонна утумнаан бэриллэн иһэллэрин үөскэтэн омугу сайыннарар аналлаахтар. (3,52).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
3. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.