Ыал буолуу сиэрэ
Олус былыргыта баар буола сылдьыбыт матриархат үйэтин кэн-ниттэн эр дьон күүскэ үлэлээннэр салайар былааһы ыланнар ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэннэр уонна элбэх кыайыылары оҥо-роннор сайдыыны ситиһэллэрэ кыаллыбыт. Ол былыргы кэмнэргэ үлэ-хамнас сайдыыта, тупсуута эр дьон күүскэ, таһаарыылаахтык бултуул-ларыттан, үлэни үлэлииллэриттэн уонна элбэх сэриилэргэ кыайыыла-рыттан кэлэрэ. “Күүстээхтэн күүстээх төрүүр” диэн өс хоһооно бу кэмҥэ үөскээбит. Кыайыылаахтык күүскэ үлэлиир эр дьон удьуор-дарын, утумнарын салҕаан иһэр сыалтан ыал буолуу диэн ааттанан эр киһи уонна дьахтар бииргэ олоруулара үөскээн олоххо киирбит. Бу быһыы туһаны аҕалара уһун үйэлэргэ быһаарыллан, үгэстэри үөскэтэн ыал буолуу сиэрэ олоххо киирэн билигин да туттуллар.
Ыал былыргы кэмнэртэн эр дьон баһылааһыннарынан тэриллибит уонна эр киһи удьуорун, утумун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэри үөскэтэн, аймахтары, омугу өссө сайыннаран иһэргэ аналланар. Үлэ эрэ омугу сайыннарарын арааран билэн олоххо киллэрэн эр дьон буор куттарын харыстыыр, тарҕатар аналлаан ыалы үөскэппиттэр.
Ыал үөскээһинигэр айылҕа ылар оруола үрдүк. Ол курдук, үйэтин тухары үлэлиир-хамсыыр эр киһи буор кута сайдан, хамсаныылары оҥороро тупсан, түргэтээн иһэрэ ситиһиллэр. Кини сайдыбыт буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн истэҕинэ сайдыыны ситиһэллэрин түргэтэтэр аналын толорор. Бу аналын ыраас кыыһы ойох ыллаҕына толорор кыахтанарын ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар.
Ыал омук сайдыытын төрүттүүр. Бу кэмҥэ саха омуга сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн сылдьар. Омук сайдан иһэрин туһугар эр киһи сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэрин ыраас кыыһы ойох ыллаҕына эрэ ситиһэр кыахтанарын ырыынак кэмигэр туһаныахпыт этэ. Кыыс айылҕаттан оҕо төрөтөр аналлаах, ол аналын этэ-сиинэ ситтэр эрэ толорбутунан барар кыахтанар. Ыраас кыыһы эдэр эрдэхтэринэ эрэ булуохха сөбүн сахалар тутуһаннар ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэн иһэллэр этэ. Сайдыылаах буор куттаах, үлэни-хамнаһы кыайар кыах-таах кэлэр көлүөнэлэр элбээтэхтэринэ эрэ аймахтар уонна омук сай-дыыта ситиһиллэр. Ол иһин ыал олоҕуттан быһаччы тутулуктанан омук үйэтэ уһуура, сайдыыны ситиһэрэ быһаарыллар.
Ыраахтааҕы баарын саҕана эр дьон буор куттарын ыал буолуу сиэрэ маннык үйэлээх үгэстэри тутуһан хааччыйар этэ:
1. Төрүччү үөрэҕин туһанан эр киһини талан ылаллара.
2. Хааны тупсарыы атын омуктар холбоһууларыттан үөскүүрэ.
3. Тэҥнээҕи булунуу оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһалыыр.
4. Ыраас кыыс эрэ аймахтары, омугу сайыннарарын туһаныы.
5. Энньэни уонна халыымы туһанан киһилии быһыыны уонна үлэни оҥорууну ыал олоҕор киллэрэн биэриини ситиһэллэрэ.
6. Эр киһи хас да кэргэннээх буолуута сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрин элбэтэрин туһана сылдьаллара.
Бу ыал буолуу үгэстэрэ холбоһон ыал буолуу сиэрин үөскэтэннэр аймахтар уонна омук сайдарыгар тириэрдэллэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар салайар былааһы ыланнар ыал буолууга бэйэлэрин үгэстэрин; дьахтар уонна эр киһи ханна көрсүһэ түстэллэр, имэҥнэрэ киирдэр эрэ холбоһо охсоллорун үөскэ-тэн олоххо киллэрбиттэрэ. Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ, төрүччү үөрэҕэ, энньэ уонна халыым баайдарга эрэ туһаны оҥороллорунан ааҕыллан туоратыллан, быраҕыллан хаалбыттара.
Ыал буолуу үгэстэрин хаалларыы содула биллэн, билигин нуучча көҥүл тустууктара атын омуктартан биллэрдик хааллылар. Билигин Россия иһигэр Кавказ уолаттара бастыыллар. Күүстээх, кыахтаах эр дьон буор куттарын дьахталлар ол-бу, араас эр дьону кытта эргэ ба-рыахтарын иннинэ сылдьыһаллара элбээн, буор кут буккуллуутун үөскэтэннэр, күүстээх, кыахтаах уолаттар төрөөбөт буоллулар.
Буор кут диэн өй-санаа туохтан да иҥнибэтин, хааттарбатын бил-бэт арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр эдэрдэргэ чараас эрэһииҥкэни оҥорон туһаннараннар, бу буор кут буккуллуутун аһара ыытан сылдьаллар.
Нууччалары аһара баран үтүктэр сахалар өй-санаа сайдыытын бу халыйыытыгар эмиэ киирэн биэрбиттэрин, төһө эмэ улахан көмө баарын үрдүнэн, күүстээх эдэр тустууктар аҕыйахтара биллэрэр.
Биһиги сахалар сайдыахтарын баҕарабыт. Эр дьон күүһүрэн, кыа-ҕыран үлэни кыайа-хото үлэлээтэхтэринэ, омук сайдар диэн этиини тутуһабыт. Ыал олоҕор аҕа оруолун үрдэтии оҕолор аҕаларын аҕа диэн ааттыылларыттан саҕаланарын туһана сылдьаллар.
Ыал буолуу былыргы үгэстэрин олоххо киллэрии омук сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрэр. Ол курдук, бу үгэстэри кытаанахтык тутуһар мусульманнар ахсааннара эбиллэн, сайдан иһэллэр. Сайдыылаах диэн ааттанар Европа дойдуларыгар кэлии үлэһиттэр бары кэриэтэ мусуль-маннар буоланнар, бэйэлэригэр туһалаах хамсааһыннары үөскэтэл-лэрэ элбээтэ. Олохтоохтор ахсааннара эбиллибэтиттэн, үлэһиттэр тиийбэттэриттэн кэлиилэр онно элбээн иһэллэрэ биллэр.
Нуучча омук ахсаана аҕыйаан иһэриттэн Россия иһигэр Орто Азияттан кэлии үлэһиттэр эмиэ үксээтилэр. Кавказ омуктара күүстэрэ, кыахтара элбэҕинэн көҥүл тустууга бастаан иһэллэрин тэҥэ, үлэни үлэлээһиҥҥэ эмиэ биллэрдик баһыйаллар.
Ыал буолуу үгэстэрэ эр киһи уонна дьахтар эттэрин-сииннэрин уратыларын таба туһаналларыттан үйэлэргэ уларыйбакка туттулла сырыттахтарына омук сайдан иһиитин үөскэтэллэр:
- Эр киһи буор кута, ол аата хамсаныылары оҥорор дьоҕура үйэтин тухары сайдан, эбиллэн, мунньуллан иһэр. Кини оҕо үөскэтэр кыаҕа сааһын тухары баарын эдэр ойоҕу ылан толору туһаннаҕына, кэлэр көлүөнэлэр сайдыыны ситиһэр кыахтара түргэтиирин ситиһиэн сөп.
- Дьахтар 15 сааһыттан 35 сааһыгар диэри оҕо төрөтөр кыахтаах. Ол кэннэ оҕо төрөтөрө тохтоон, бүтэн хааларыттан буор кута салгыы бэриллибэккэ хаалар. Ол иһин эр киһи үйэтин устата үс дьахтары утуу-субуу кэргэн ылан оҕо төрөтүөн, сайдыбыт буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэриэн сөбүн сахалар туһаналлар этэ.
Эдэрдэр таптыы түһээт холбоһо охсоллорун сэбиэскэй былаас олоххо киллэрэн кэбиспитэ өссө да тохтотулла илигинэн эдэр ыаллар арахсыылара элбээн иһэр. Билигин ырыынак кэмигэр баай-мал оруола лаппа улааппытыттан ыал буолууга энньэни уонна халыымы туһан-нахха, эбиискэ көрдөбүлү үөскэтэн таһааран ыаллар арахсыыларын аҕыйатарын туһаныы эрэйиллэр кэмэ кэллэ.
“Сааһырбыт дьон оҕолоро өйдөөх буолар” диэн этии оҕо сайдыы-лаах буор куттаннаҕына сайдыыны ситиһэрэ түргэтиирин быһаарар. Элбэх оҕолоох ыаллартан кыралара, сааһыран баран төрөппүт оҕо-лоро олоҕор ордук ситиһиини оҥороро биллэр.
Дьахтар төрөөтөҕүнэ эрэ этин-сиинин баҕата ханар. Төһө элбэхтэ төрүүр да баҕата ханара элбиирин тэҥэ, доруобай оҕолору төрөтөр кыаҕа улаатан биэрэр. Омук үлэтэ-хамнаһа сайдыытыгар, ахсаана элбииригэр доруобай, үлэни кыайар кыахтаах сайдыылаах буор кут-таах оҕолор биллэр туһаны оҥороллор.
Дьахталлар абуорт оҥоттороллоро бэйэлэрин көҥүллэригэр бэрил-лэн, эдэр кыргыттар чараас эрэһииҥкэни туһанан сиэксинэн дьарык-таналлара аһара баран сылдьар. Өйү-санааны үөрэтии өй-санаа туох-тан да хааттарбатын, тугунан да тутуллубатын быһаарар. Буор кут диэн өй-санаа буоларынан чараас эрэһииҥкэ кыайан туппатыттан кыыс оҕолор албыҥҥа киирэн биэрэннэр эр дьон буор куттарын букку-йалларыттан кыайан хамсаабат оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар оҥорон туһа-на сылдьар элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секталара айыы-ны оҥорууну “үчүгэй” диэн этэринэн кыыс оҕолор кыанар буолаат даҕаны, айыыны оҥорор санаалара элбээбитинэн туһанан, кыыстарын көрсө түспүт эр киһилэригэр биэрэн кэбиһэллэрин үөскэттилэр.
Саха тылыгар өй-санаа, куттар уратыларын быһаарыыны тэҥэ, кыыс эргэ тахсарыгар этигэр-сиинигэр үөскүүр уларыйыылар этиллэн сылдьаллар уонна икки өрүттээхтэрэ арыллар:
1. Ойох. Ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт кыыс аата.
2. Кэргэн. Арахсан баран иккистээн эбэтэр кыыһын сүтэрэн баран эргэ тахсыбыт дьахтар ааттанар.
Бу икки өрүттэнии эр дьон буор куттара оҕолоругар бэриллэн сайдыыны ситиһэригэр дьайыыта олус улахан. Ол курдук, ыраас кыыс оҕо, ойох эрэ кыахтаах, күүстээх эр киһи сайдыылаах буор кутун иҥэриммит оҕону төрөтөрө, аймахтар уонна омук сайдыыларыгар быһаччы туһалыыр. Кыахтаах, күүстээх бэйэлэрин билинэр эр дьон ыалы тэринэллэригэр, бу быһаарыыны тутуһа сылдьыахтара этэ.
Онон ыал буолуу олоххо туһалаах былыргы үгэстэрин, сиэрин оннугар түһэрии билигин сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн сылдьар саха дьонуттан ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолла. (1,34).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.