Ыаллар арахсыылара
Ыал, кэргэн омук өйүн-санаатын төрүтэ, олоҕун үйэлээх үгэстэрэ мунньуллар, сайдыыны ситиһэр кыаҕа үөскүүр уйата буолар. Ыалтан, кэргэнтэн оҕо төрөөн, өйө-санаата, ийэ кута иитиллэн, киһи буолууну ситиһэн, киһилии майгыланан, быһыыланан, уонна үлэҕэ үөрэнэн, аймахтарын, омугун сайыннарар, тупсууну киллэрэр кыахтанар.
Олохпут сайдыыта арҕаа омуктары аһара үтүктүүттэн сыыһа хайысханан баран иһэрин эдэр ыаллар арахсыылара элбээн иһэрэ биллэрэр. Эдэр ыаллар арахсыыларын “айыы үчүгэй” диэн этэр тыл үөрэхтээхтэрэ айбыт сымыйа үөрэхтэрэ элбэтэрин билэн, бу сымыйа үөрэҕи хаалларыы, тохтотуу эрэйиллэр буолла. Айыыны оҥорор санаа аһара элбээһинэ эдэрдэр солумсах буолууларын үксэтэн, атынтан-атыҥҥа көтүөккэлээһини элбэтэрэ ыал олоҕун туруга суох оҥорор. Ыаллар арахсыылара элбэх сыһыаннаах дьон уонна оҕолорун өйдөрүн-санааларын куһаҕан өттүгэр тосту уларытарын, сэти-сэмэни үөскэтэрин, бу үлэбитигэр арыйабыт.
Ыалы, ыал буолуу үйэлээх үгэстэрин олоххо тутуһуу саха омугу харыстааһын, уһун үйэни ситиһэрин үөскэтии буолар. Урукку, ыраах-тааҕы баарын саҕанааҕы кэмнэргэ, уон ахсыс, уон тохсус үйэлэргэ сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибит, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир күүстэрэ, кыахтара элбэх эр дьон үөскүүр кэм-нэрэ баар буола сылдьыбыта. Ол кэмҥэ сахалар олохторун, ыал буолуу үйэлээх үгэстэрин былыргытын курдук халбаҥнаппакка эрэ тутуһаллара, кэргэн арахсыыта диэн биир эмэ буолара биллэрэ.
Биир эмэ элбэх баайдаах, кыахтаах эр киһи хас да кэргэннэнэрин сахалар олохторун үгэһэ көҥүллүүрэ. Баай киһи сайдыылаах буор куттаах, үлэни-хамнаһы кыайар туруктаах өйө-санаата элбэҕиттэн сайдыыны ситиһэр кыаҕа үксүүрүн былыргылар билэллэрэ, ол иһин хас да кэргэни ылаллара хааччахтаммата, бэйэтин кыаҕыттан эрэ тутулуктанара. Хас да кэргэннээх буолуу омук ахсаанын сайдыылаах буор куттаах эдэрдэринэн элбэтэрэ, сайдыыны ситиһиитин биллэрдик түргэтэтэрэ олох уопутунан дакаастанан биллэр. Эр дьон элбэх баайы мунньунан, күүскэ үлэлээн кыаҕыран, мөлтөөбөккө иккис кэргэннэрин ыларга баҕа санаалаах сылдьаллара, олохторугар, үлэлэригэр ситиһиилэри оҥороллоро биллэрдик элбиирэ. Үтүө баҕа санаалаах киһи, ол баҕа санаатын ситиһээри кыайбатын да кыайарын былыргы сахалар табан туһаналлара.
Оччотооҕу кэмҥэ ыал буолууну тэрийии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктааҕын кытаанахтык тутуһаллара:
1. Саҥа ыалы тэрийиигэ эдэрдэр таба талан ылаллара, бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ бастаан иһэрэ. Ыалы тэрийиигэ оҕолор санааларын, сөбүлэһэллэрин аан маҥнай ыйыталлара.
2. Үлэттэн-хамнастан тутулуктаах энньэ уонна халыым диэн эбиискэ көрдөбүллэри киллэрэн биэрэннэр, баайтан-малтан ыал буолуу иккис, үлэттэн тутулуктаах өрүттэрэ үөскүүрэ уонна олоҕу киһи быһыылаахтык олорууга көмө, тирэх буолара.
Дьон бииргэ олорор сыллара ааһан истэхтэринэ таптал мөлтөөн-сыппаан барар буоллаҕына, ыаллар мунньунар баайдара-маллара эбиллэн, иккис тутулук өссө күүһүрэн биэрэрэ уонна оҕолору үлэҕэ үөрэтэргэ көмө, тирэх буолан туһалыыра. Оччотооҕу ырыынак дьайар кэмигэр ыаллар арахсыылара биир эмэ буолара биллэр.
Эдэр дьахтар баҕа санаатыгар оҕолонуу бастаан иһэр. Санаатыгар оҕотун аҕата буолуон сөптөөх эр киһини араас билгэлээһиннэри, көрдөбүллэри туһанан тала сылдьар санаата элбиир. Бу быһаарыыны аныгы психология үөрэхтээхтэрэ билинэн эрэллэр. Оҕону көрүүгэ, иитиигэ, үөрэтиигэ дьахталлар олох үйэлээх үгэстэрин ордук кытаанахтык тутуһалларыттан эр дьону баһыйан иһэллэр. Сахалар оҕону иитиигэ, өйүн-санаатын төрүттээһиҥҥэ ийэ оруола аһара үрдүгүн чопчу бэлиэтээн оҕо төрүт кутун, өйүн-санаатын тутулугун ийэ кут диэн атын куттарыттан арааран ааттаабыттар. (1,70).
Баайдаах-маллаах эр киһи кыра оҕону иитиигэ сүрүн кылаата баайа-мала уонна онон туһанан ыалы хааччыйыыта буолар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан истэҕинэ үлэҕэ-хамнаска, тулуурдаах буолууга иитиигэ, үөрэтиигэ аҕа дьэ ылсыһар. Оҕону үлэҕэ-хамнаска үөрэтии аҕаттан, үлэҕэ элбэх уопуттаах киһиттэн улахан тутулуктаах. Оҕо элбэх уопуттаах, туохха барытыгар лаппа баһыйар киһи үлэҕэ үөрэтэрин ордук ылынара, иҥэринэрэ биллэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр саҥаны айыыны оҥоробут диэн ааттааннар, ыал буолуу былыргы үгэстэрин барыларын хаалларан, эдэрдэр ханна эрэ көрсүһэ түһээт сөбүлээбитэ буола охсоллоруттан ыал буолан иһиилэрин олоххо киллэрбиттэрэ. Итини тэҥэ, “дьадаҥы буолуу үчүгэй” диэн этэннэр дьон бары дьадаҥыларга тэҥнэһэ, баайга-малга кыһаммат буола сатыыллара элбээбитэ. Бу түмүгэр араас дьадаҥылар, сүрэҕэ суохтар, ыарыылаахтар, бодоҥнор ыал буола охсуулара киэҥник тарҕаммыта. Бу тарҕаныы түмүгэр билигин куһаҕан генофондалаах, дьадаҥы, сүрэҕэ суох дьон аһара элбээннэр ханнык да үлэ көрүҥэ Россияҕа кыаттарбат буолбута ыраатта.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыал буолуу иккис тутулугун, энньэни уонна халыымы суох оҥорууларыттан, бу кэмҥэ саҥа ыалы тэри-йээччилэртэн аҥардарыгар эрэ тиийбэттэрэ тапталбыт ааста, атыны таптаатыбыт диэн куоһур туттунан сотору арахсаллар. Оҕолорун улаатыннарбыт кырдьаҕас ыаллар арахсыылара эмиэ элбээтэ.
Арахсыы ыал олоҕун алдьатар, үрэйэр, ыал аата-суола сүтэр, суох буолар. Ыаллар, кэргэнниилэр арахсыылара оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар оҥорор куһаҕан өттүгэр уларыйыылара манныктар:
1. Арахсыбыт кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлээбэт, абааһы көрөр санаалара аһара барыан сөп. Өйдөрө-санаалара куһаҕан, иэс-тэһэр санааларынан туоларыттан оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ улахан халыйыыны үөскэтэн кэбиһэллэр.
2. Баай-мал үллэстиитэ арахсааччылар өйдөрүн-санааларын ордук улаханнык буортулуур, куһаҕан санаалара элбээһиниттэн кыайан эйэлээхтик үллэстибэккэ өлөрсүүгэ кытта тиийэн хаалаллара элбээтэ. Ыаллар арахсыыларыттан улаатан, бэйэтэ бас билэр баайдана илик оҕолоро, эдэр киһи туга да суох хаалан хаалара өйүгэр-санаатыгар улахан охсууну, халыйыыны үөскэтэн, бэйэтин сэнэниитигэр, өйө- санаата туруга суох буоларыгар тириэрдэр.
3. Кэргэнниилэр арахсыылара ордук улаханнык оҕолорун өйүн-санаатын буортулуур. Арахсыбыт ыаллар оҕолоро тулаайах оҕоҕо ку-булуйар, өйө-санаата киһилии суолунан сайдыыта сарбыллар. Атаҕастаммыт, быраҕыллыбыт төрөппүт иэстэһэр санаатыттан оҕотугар кини туһунан куһаҕаннык этэрэ, сөбүлээбэтигэр үөрэтэрэ үөскээн тахсара, бу ыаллар кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара куһаҕан өттүгэр улаханнык халыйыытыгар тириэрдэр.
4. Ийэлээх аҕата арахсан тус-туспа барыыларыттан, бары баҕа санаалара албыҥҥа кубулуйалларыттан оҕо улахан дьону итэҕэйбэтэ, эрэммэтэ улаатар. Улахан дьону итэҕэйбэтэ, эрэммэтэ, этэр тылларын истибэтэ бэйэтин эрэ билиитигэр тирэҕирэрин үөскэтэн, элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥороругар үтүрүйэр.
Уол оҕоҕо аҕатын оруола ордук үрдүк. Уол өйө-санаата ким да буолбутун иһин, аҕатын үтүктэргэ дьулуһар, кыра эрдэҕинэ оннук баҕа санааны үөскэтинэр. Ыал арахсыытын кэнниттэн уол оҕо аҕата суох хаалыыта олоххо сыалын, аҕатын курдук буолар баҕа санаатын суох оҥорон соҕотох хаалларар, өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын хааччахтыыр, куһаҕан өттүгэр халытар.
Омук сайдыытын, кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсуутун үөскэтэр туһугар кэргэнниилэр арахсыыларын аҕыйатыы, букатын суох оҥоруу туһалааҕа биллэр. Араас буруйу-сэмэни оҥоруу үгүс өттүлэрэ арахсыбыт ыаллар эбэтэр аҥардас дьахталлар оҕолоруттан тахсаллара, бу боппуруос чуолкай быһаарыыны эрэйэрин биллэрэр.
Сайдыыны ситиһииттэн баай-мал, харчы эбиллиитэ биир эмэ оҕону атаахтатан улаатыннарыыны үөскэтэр. Атаах оҕо тулуура суох майгыланан улаатара, бэйэтин эрэ өрө тутара, дьон ыал буолан бииргэ олорууларыгар улахан уустуктары үөскэтэр. Аныгы сокуоннар кэр-гэнниилэр арахсыыларын кыайан хааччахтаабаттар, аҕыйатар кыах-тара олус кыра. Ол иһин бу сокуоннары уларытыы, былыргы сахалар ыал буолууга туһанар үгэстэригэр төннүү ирдэнэр.
Урукку кэмҥэ сахалар кэргэннии буоллулар да арахсыбаттар, бастакы кэргэн хаһан баҕарар бастакытынан сылдьар, ыал олоҕун барытын салайар, эр киһи иккис, үһүс кэргэнин эбии ылара баһылыыр оруолун кыччаппат. Кэргэн диэн тыл улааппыт, хас даҕаны дьахтардаах ыалы бэлиэтииргэ аналланан туттуллара.
Кэргэнниилэр арахсыыларын аҕыйатыыга анаан Аан дойду төрүт тутулугун “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан ыал буолууга тапталга эбии баай-мал көрдөбүллэрин, былыргылар курдук, энньэни уонна халыымы киллэрэн биэрии эрэйиллэр.
Кыахтаах эр дьон бастакы кэргэннэриттэн арахсыбакка эрэ иккис, үһүс кэргэннэрин ылар кыахтаннахтарына олоххо ситиһэ сатыыр баҕа санаалара өссө улаатан саҥа кыайыылары оҥорор кыахтаналларын туһаныы табыллар. Кэргэнниилэр биирдэ холбоһон баран арахсыбаттара ыал, омук олоҕор оҥорор туһалара манныктар:
1. Кэргэнниилэр арахсыбаттарыттан ыаллар баайдарын-малларын үллэстии араллаана, айдаана улаханнык аҕыйыырыттан дьон баайы-малы мунньунуулара туруктаахтык салҕанан иһэрэ ситиһиллэр.
2. Оҕолору иитиигэ икки төрөппүттэрэ тэҥҥэ кыттыһалларыттан өйдөрө-санаалара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһан сайдарыттан киһилии майгыланан, киһи буолууну кэмигэр ситиһэн үлэни кыайар кыахтара улаатар.
3. Быраҕыллан хаалбыт аҥардас дьахталлар суох буолууларыттан, оҕо иитиитэ табылларыттан, омук дьонун өйдөрө-санаалара тупсуута, үчүгэй быһыылар элбииллэрэ үөскүүр.
4. Кыахтаах эр дьон сааһыран, буор куттара сайдыбытын кэннэ эдэр дьахтары ойох ыланнар өссө оҕолонор кыахтаныылара омукка элбэх үлэни-хамнаһы кыайар кыахтаах сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрөөннөр ахсааннара элбииригэр тириэрдэрэ аймахтар уонна омук сайдан иһэллэригэр улахан туһаны оҥорор.
Ыал олоҕо ыһыллан, үрэллэн хаалбакка, туруктаныыта эрэ оҕону атаахтаппакка иитиини олохтоон омук сайдыыны ситиһэрин төрүт-түүр. Туруктаах өйдөөх-санаалаах, сайдыылаах буор куттаах, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтаах кэлэр көлүөнэлэр эрэ омугу сайыннарар кыахтаахтар. Уһун үйэлэргэ олоххо туттулла сылдьыбыт улахан туһа-лаахтара быһаарыллыбыт былыргы үгэстэрбитин аныгы олоххо киллэрэн туһанарбытыгар ахсааннара элбээбит үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһааччылар оруоллара үрдүүрэ, туһаны оҥороллоро эрэйиллэр.
Бука бары омукпут сайдыаҕын, ахсаана эбиллиэҕин, кэлэр көлүөнэлэрбит киһилии быһыыланан, үлэни-хамнаһы кыайар кыах-таныахтарын баҕарар санаабыт улаатан иһэр. Бу баҕа санаабыт туоларын туһугар бары бүттүүн куоластаан талар Ил Түмэммит ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэрин ситиһиэхпит этэ.
Сахалар сайдалларын, ахсааннара эбиллэрин туһугар ыал буолуу былыргы үгэстэригэр төннүү ирдэнэр көрдөбүл буолар. (2,25).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.