Шордар

Шордар — 17 тыһыынча ахсааннаах Соҕурууҥҥу Сибиир түүр омуга. Хакасияҕа уонна Алтайга тарҕанан олороллор. Бэйэлэрин мас-кижи, мондум-чон, аба-кижи, чыш-кижи дэнэллэр. Кинилэр былыргы Алтай түүрдэриттэн, Енисей кыргызтарыттан, телеуттартан ууһаан тэнийбиттэр. Академик Радлов этэринэн, кинилэр хантылары кытта эмиэ ыкса уруулуу буолуохтарын сөп. Ол курдук, музыкальнай инструменнара, киһини көмүүлэрэ, итэҕэллэрин элеменнэрэ ыкса маарыннаһар. Былыр кинилэр бэркэ дьаныһан булдунан дьарыктаналлара уонна үчүгэй тимир уустара этилэр. Бэйэлэрэ тимир рудатын булан уһаараллара, тимиртэн уһаналлара. Кинилэр уһаарар үтүо тимирдэрин, бастыҥ тимир уустарын былдьаһан кыргызтар уонна монголлар элбэхтик сэриилэһэр этилэр. Арассыыйа Кемерово уобалаһыгар түөлбэлээн олороллор. Тыллара алтаайдары уонна хакаастары кытта ыкса уруулуу. Туох да иҥнигэһэ суох өйдөһөллөр.

Шордар Саха сиригэр

Суруйуу ыытыллыбыт сылларга Саха сиригэр щордар ахсааннара
1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002
			11	42	127	69

Кемерово — шор омук түөлбэлээн олорор сирэ түүрдүү аата Көмөр диэн, биллэрин курдук манна таас чох халыҥ саппааһа баар.

Инна Тунекова кэпсээнинэн, шордар ахсааннара баара-суоҕа 12 тыһыынча киһи. Бу дьон үксэ Новокузнецкай, Семиреченскэй уонна Таштагол диэн куораттарга олороллор. Дьон тыа сириттэн куоракка олус тэтимнээхтик көһөр. Ыччат төрөөбүт тылын билбэт. Шор тылын үөрэтэр национальнай оскуола Таштаголга эрэ баар, оҕолор онно бэһис кылаастан интэринээккэ олорон үөрэнэллэр эбит. Ол эрээри бу оскуолаҕа талаһыы тоҕо эрэ суох. Сүнньүнэн кыаммат-түгэммэт ыал оҕолорун эрэ «симэллэр» быһыылаах.

Бу сылдьан көрдөхпүнэ, шор омук ыалга дьукаах олорор, өтөрүнэн дьиэ булунар кыаҕа суох кэрэгэй дьылҕалаах ыалы санатар… «Хакаастар курдук сэбиэскэй эрдэххэ автономияны ылбыппыт буоллар, бэйэбит туспа өрөспүүбүлүкэлэнэн баспытын билинэн олоруо этибит. Билигин шордуу тылынан биир кинигэни таһаарар туһугар хас-сүүс тойон аанын тоҥсуйуохха, ааттаһыахха наада» диэн муусука учуутала кыыс Инна норуотун дьылҕатын харааста кэпсиир. Кини төрөөбүт тылын син билбэхтэһэр буолан баран, оҕотун кытта нууччалыы кэпсэтэр… Кыра омук кыһалҕата кыйма курдук элбэх эбит… Эрэйдээх дьылҕалаах шор омук холобуругар көрдөххө, туспа өрөспүүбүлүкэбит, ол эбэтэр национальнай-территориальнай бас билиибит — тыыннаах хаалыыбыт мэктиэтэ эбит.

Олорор дьиэлэрэ - түөрт эркиннээх, туос үрүттээх бэ-рэбинэ балаҕан. Кыратык балыктыыллара, ньэчимиэн уонна сэлиэһинэй бурдугу ыһаллара. Ынах сүөһүнү ииппэттэр этэ. Сылгы этин сөбүлүүллэрэ да, сылгы баайдарга эрэ баара. VI - IX үйэлэргэ Түүр, Уйгуур, Кыргыз каганаттарын састаабыгар олоро сылдьыбыттара. Нууччалар кинилэри «уус дьоннор», оттон олорор сирдэрин «уустар сирдэрэ» — «Кузнецкая земля» дииллэр этэ. XVIII үйэ бүтүүтугэр тими-ри уһаныы сүтэн-уостан барбыта. Шордар үксүлэрэ булчут, балыксыт буолбуттара. Шордар Кемерово уобалаһыгар баар Кузбасс промыш-леннай оройуонугар олорор буолан, кэлии дьону кытта ула-ханнык булкуспуттара. Шор дьоно маассабайдык оробуо-чай, инженер, геолог, металлург идэтин талбыттара. Норуот былыргы угэстэрин умнан иһэр, бэйэлэрин тылларын би-лэр дьон эмиэ аҕыйыыллар. Маны тэҥэ, атын, улахан омук-ка сууралла турар буолан кэнники 50 сыл устата ахсаанна-ра эбиллибэт. Төттөрүтүн, аҕыйыыр. Оскуолаҕа шор тылы-нан үөрэппэттэр, шор тыллаах хаһыат тахсыбат. Хайалаах Шория национальнай оройуона 1925 - 1939 сылларга баар буола сылдьыбыта. Бастакы шор тылынан букубаар 1927 с. бэчээттэммитэ. Тылларыгар монголлартан киирии тыллар бэрт элбэхтэр.

Шор тылын, култууратын үйэтитиигэ биллиилээх миссионер, этнограф, суруйааччы И.М. Штыгашев үлэлээбитэ. Ф.С.Чиспиянов, С. С. Торбоков уо.д.а. суруйааччылар бил-лэллэр. С. Торбоков 1975 с. шордар эпостарын хомуйан ки-нигэ оҥорон таһаарбыта. Шордар фольклордара баай: остуоруйалар, булчут кэпсээннэрэ, үһүйээннэрэ (пурунчу чоок, ербек), ырыа-лар, өс хоһоонноро (улгер сос, кеп сос), таабырыннар (тап-как). Телеуттартан геройдуу поэмалары ылбыттара (кай, ныбак). Ону комыс диэн икки кыллаах музыкальнай ин-струмент доҕуһуолунан толороллор. Былыргыттан Ульгень уонна Эрлик таҥараларга, хайалар, өрүстэр иччилэригэр итэҕэйэллэр. Ойууннааһын элбэх этэ. 1985 сылтан Ольгу-дек диэн өбүгэлэрин бырааһынньыга уонна сайыҥҥы Пай-рам бэлиэтэнэр буолбуттара. 1995 сылтан шордары Турция өйүүр. Шор кыыһа Надежда Курпешко уонна турок учуонайа Шуку Халук Агалын 8.000 тыллаах шор-турок тылдьытын бэчээттэппиттэрэ. Бу шордар култууралара сүппэтигэр эрэли үөскэтэр.

Туһаныллыбыт сирдэр

• Васильев Н. И. Шордар, "Хатан" сурунаал, атырдьах ыйа, 2009, 4(7)№